Cel i zakres rozwiązań przejściowych prawa emerytalnego, cz. II
3. Okresowa emerytura kapitałowa
W ustawie o emeryturach kapitałowych rozróżnia się dwa rodzaje tych świadczeń:
1) okresową emeryturę kapitałową (OEK) nabywaną przez członka OFE w razie ukończenia 60 lat i pobieraną nie dłużej niż do momentu osiągnięcia 65 roku życia (szerzej zob. art. 8-9 ustawy o emeryturach kapitałowych)oraz
2) dożywotnią emeryturę kapitałową (DEK) nabywaną (od 2014 r.) przez członka OFE w razie ukończenia 65 lat (szerzej zob. art. 10 ustawy o emeryturach kapitałowych).
Przez najbliższe 5 lat ustalane będzie wyłącznie prawo do OEK, gdyż przysługuje ona osobom (kobietom), które w latach 2009-2013 osiągną wiek 60 lat.
Na wstępie należy wyjaśnić, że okresowa emerytura kapitałowa jest świadczeniem przysługującym w ramach ubezpieczenia emerytalnego (art. 4 ustawy o emeryturach kapitałowych) i ściśle powiązanym z innym świadczeniem, tj. co do zasady emeryturą nabywaną w wieku co najmniej 60 lat na podstawie art. 24 ust. 1 lub art. 24a ustawy emerytalnej. Nie można zatem łączyć pobierania OEK z emeryturą pomostową, na którą (również w wieku 60 lat) mogą przechodzić mężczyźni spełniający warunki do tego świadczenia (art. 4 pkt 3 ustawy o emeryturach pomostowych), będący jednocześnie członkami OFE. Taka konstatacja wynika z regulacji art. 5 ustawy o emeryturach kapitałowych, zgodnie z którą emerytury kapitałowe przysługują osobom mającym ustalone prawo do emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS), natomiast emerytury pomostowe wypłacane są z Funduszu Emerytur Pomostowych (zob. art. 32 ust. 1 pkt 1 i a contrario ust. 3 ustawy o emeryturach pomostowych). Na marginesie warto jednak zauważyć, że możliwe jest łączne pobieranie emerytury z FUS i okresowej emerytury kapitałowej wraz z:
1) emeryturą wojskową lub policyjną określoną w art. 15a ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin20 i ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin21 (zob. art. 95 ust. 2 ustawy emerytalnej) oraz
2) emeryturą rolniczą, gdyż art. 33 ust. 2a ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników22 wyłącza stosowanie ust. 2 tego przepisu, w którym wyrażono zasadę, iż w razie zbiegu prawa do emerytury lub renty przysługującej na podstawie tej ustawy z prawem do emerytury lub renty z innego ubezpieczenia społecznego, uprawnionemu wypłaca się jedno wybrane przez niego świadczenie.
Związanie okresowej emerytury kapitałowej z ustaleniem prawa do emerytury z FUS powoduje, że w dużym stopniu odznacza się ona akcesoryjnym charakterem prawnym, choć samo powstanie prawa do tej emerytury nie zależy od nabycia uprawnień do świadczenia głównego, gdyż nabywa się ją po spełnieniu autonomicznych warunków prawnych. Nierozerwalny związek pomiędzy tymi świadczeniami uwidacznia się zwłaszcza na etapie wypłaty świadczeń, o czym wyraźnie mówi art. 30 ust. 2 ustawy o emeryturach kapitałowych stanowiąc, że emerytury te są wypłacane wraz z emeryturą lub rentą23. W konsekwencji nie ma możliwości samodzielnego pobierania OEK, choć nie zachodzi tu relacja odwrotna, tzn. ZUS nie ustala prawa do emerytury kapitałowej i jej wysokości, jeżeli nie został spełniony warunek z art. 8 pkt 2 ustawy o emeryturach kapitałowych, czyli gdy kwota środków zgromadzonych na rachunku członka OFE jest niższa od 20-krotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego (art. 15 ust. 1 ustawy o emeryturach kapitałowych). W tej sytuacji rozwiązaniu ulega umowa z OFE (art. 81 ust. 10 ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych24, zwanej dalej ustawą o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych) i pobierana jest wyłącznie emerytura z FUS25.
Okresowa emerytura kapitałowa ma pełnić funkcję świadczenia przejściowego dla pierwszych roczników ubezpieczonych – członków OFE urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którzy w latach 2009-2013 osiągną wiek 60 lat, tj. kobiet urodzonych w latach 1949-1953. Jednak bez podwyższenia (do 65 lat) wieku emerytalnego kobiet stanie się ona stałym elementem prywatnego segmentu ubezpieczenia emerytalnego. Należy zatem przyjrzeć się konsekwencjom prawnym ewentualnego utrwalenia się obecnych regulacji prawnych po upływie 5-letniego okresu przejściowego. W tym kontekście niezbędne jest wskazanie istotnych różnic co do zasad ustalania uprawnień do obu rodzajów emerytur kapitałowych (okresowej i dożywotniej) i ich wypłaty.
Po pierwsze, wprawdzie prawo do OEK i DEK i ich wysokość ustala ZUS (art. 14 ust. 4 i art. 17 ust. 13 ustawy o emeryturach kapitałowych) oraz wypłaca te świadczenia (art. 30 ust. 1 tej ustawy), to jednak nie występuje w tym zakresie jednolity tryb postępowania. O ile bowiem w przypadku emerytury okresowej ZUS ustala prawo do tego świadczenia i jego wysokość na podstawie informacji o kwocie środków zgromadzonych na rachunku członka OFE, o tyle odnośnie do emerytury dożywotniej ZUS podejmuje te czynności w związku z wyborem przez członka OFE oferty dożywotniej emerytury kapitałowej. W konsekwencji środki na comiesięczną wypłatę OEK przekazuje do ZUS odpowiedni fundusz emerytalny, a na wypłatę DEK ma to robić w przyszłości fundusz dożywotnich emerytur kapitałowych26 (FDEK). Przedstawione odmienności wpływają na status prawny ubezpieczonego – ustalenie prawa do okresowej emerytury kapitałowej nie wiąże się z ustaniem członkostwa w OFE (wniosek a contrario z art. 81 ust. 10 ustawy o organizowaniu i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych), natomiast ustalenie prawa do dożywotniej emerytury kapitałowej skutkuje rozwiązaniem umowy z OFE (całość środków zgromadzonych na rachunku członka OFE przekazywana jest przez ZUS do FDEK). W związku z tym osoba uprawniona do pobierania OEK (świadczeniobiorca) pozostaje nadal członkiem OFE, a środki wyodrębnione na wypłatę emerytury okresowej wciąż podlegają – analogicznie jak w przypadku aktywów FDEK – inwestowaniu, pomimo że funkcję utrzymania realnej wartości tego świadczenia spełnia instytucja waloryzacji27 (art. 26 ustawy o emeryturach kapitałowych) przeprowadzana według zasad i w trybie określonym dla emerytur z FUS. Natomiast w odniesieniu do DEK, zamiast cyklicznej indeksacji ustawodawca przewidział ewentualny wzrost świadczenia w razie wystąpienia zysku lub nadwyżki w rozumieniu przepisów nieobowiązującej ustawy o FDEK.
Po drugie, do obu świadczeń stosuje się odmienne metody obliczania ich wymiaru. Według art. 24 ustawy o emeryturach kapitałowych – zgodnie z ogólną regułą art. 26 ustawy emerytalnej – wysokość OEK stanowi iloraz kwoty środków zgromadzonych na rachunku w OFE i średniego (wyrażonego w miesiącach) dalszego trwania życia ustalonego wspólnie dla kobiet i mężczyzn w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę danego ubezpieczonego. Z kolei wysokość DEK stanowi zaokrąglony w górę do pełnych złotych iloczyn zawartej w ofercie dożywotniej emerytury kapitałowej miesięcznej stawki DEK, właściwej dla wieku emeryta, oraz wskaźnika wyliczonego jako wysokość składki podzielonej przez tysiąc (art. 27 ustawy o emeryturach kapitałowych). Bez wchodzenia w szczegóły tych rozwiązań, należy zwrócić uwagę, że przy obliczaniu OEK stosuje się uśrednione parametry śmiertelności28, czego efektem będzie ustalanie wysokości emerytur okresowych dla kobiet na korzystniejszych zasadach (krótsza, od statystycznej, długość życia) w porównaniu do sposobu obliczania emerytur dożywotnich (oferta DEK ma być ustalana z uwzględnieniem przyjętych przez zakład emerytalny tablic dalszego trwania życia według wieku emerytów)29.
Po trzecie wreszcie, w razie śmierci członka OFE pobierającego emeryturę okresową dokonuje się podziału jego środków zgromadzonych na rachunku według reguł art. 131 lub 132 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych30, natomiast w stosunku do dożywotnich emerytur kapitałowych stosuje się instytucję wypłaty gwarantowanej (art. 20 ustawy o emeryturach kapitałowych), tj. możliwość wskazania osób uposażonych, na rzecz których – jeżeli śmierć emeryta nastąpi w ciągu 3 lat od dnia przekazania składki do FDEK – wypłacone zostanie jednorazowe świadczenie pieniężne.
Utrzymanie wskazanych wyżej odrębności (inne zasady wypłaty okresowej emerytury kapitałowej i dożywotniej emerytury kapitałowej, status prawny osób uprawnionych do tych świadczeń, sposób utrzymania ich realnej wartości, metoda obliczania wysokości oraz wypłata środków po zmarłym świadczeniobiorcy), od momentu rozpoczęcia równoległego procesu wypłat emerytur dożywotnich (2014 r.), może wzbudzić zastrzeżenia w zakresie równego traktowania ubezpieczonych bez względu na płeć (art. 2 ustawy o emeryturach kapitałowych i art. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych31, zwanej dalej ustawą systemową, w związku z art. 6 pkt 1 ustawy o emeryturach kapitałowych). Nie powinno być bowiem wątpliwości, że warunki ustalania (prawa i wysokości) i wypłaty OEK – w porównaniu do DEK – ustanowione zostały na korzystniejszych zasadach (np. wspólne średnie dalsze trwanie życia, waloryzacja, nielimitowany czasowo podział środków w razie śmierci kobiety pobierającej OEK, różne typy opłat), co w konsekwencji oznacza, że w 5-letnim okresie pobierania emerytury okresowej (od 60 do 65 roku życia) faworyzuje się kobiety w stosunku do mężczyzn, którzy ze względu na wyższy wiek emerytalny (65 lat) nie są uprawnieni do nabycia prawa do tego świadczenia32. O ile więc sama dyferencjacja wieku emerytalnego ze względu na płeć jest dopuszczalna, o tyle nie może z niej wynikać zgoda na wprowadzanie zbyt daleko idących różnic w regulowaniu poszczególnych elementów (np. sposobu obliczania świadczenia) pozycji prawnej ubezpieczonego – kobiety i ubezpieczonego – mężczyzny. Nie wydaje się nadto, aby wystarczająco uzasadnionym argumentem za utrzymaniem (po 2013 r.) rozróżnienia na dwa tak odmienne rodzaje emerytur kapitałowych była sytuacja faktyczna kobiet, tj. stosowanie mniej surowych reguł ustalania i wypłaty emerytur kapitałowych w związku z niższym wiekiem emerytalnym, który wpływa, biorąc pod uwagę mężczyzn przechodzących na emeryturę od 65 roku życia, na krótszy staż ubezpieczeniowy i mniejszą ilość środków zgromadzonych w prywatnym segmencie ubezpieczenia emerytalnego.
Choć z pewnością przyjęte wyżej rozumowanie nie będzie odnosić się do wszystkich kobiet, to jednak nawet – o czym ostrzegają symulacje wyliczeń wysokości przyszłych świadczeń33 – jeżeli przeciętnie poziom nowych emerytur kobiet będzie niższy od świadczeń mężczyzn, niwelowania takiego stanu rzeczy nie należy dokonywać za pomocą rozwiązań prawnych naruszających reguły równego traktowania, lecz wprowadzać mechanizmy wyrównujące poziom świadczeń obu płci, czyli ujednolicić wiek emerytalny34. Ten kierunek zmian jest także preferowanym sposobem rozwiązywania problemów dyskryminacji ze względu na płeć w prawie europejskim, choć trzeba podkreślić, że – na mocy art. 7 ust. 1 lit. a dyrektywy nr 79/7/EWG z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet w dziedzinie zabezpieczenia społecznego35 – kraje członkowskie mają prawo do wyłączenia z jej zakresu kwestii dotyczących określania wieku emerytalnego w celu przyznania emerytur z systemów powszechnych oraz skutków mogących z tego wynikać w odniesieniu do innych świadczeń.
4. Inne rozwiązania przejściowe (art. 183 i 184 ustawy emerytalnej)
Kilka uwag poświęcić należy szczegółowym rozwiązaniom przejściowym prawa emerytalnego zawartym w art. 183 i 184 ustawy emerytalnej.
Przepis art. 183 ustawy emerytalnej dotyczy nabycia prawa do emerytury dla pierwszych roczników świadczeniobiorców z nowego systemu emerytalnego, tj. dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które osiągną wiek uprawniający do emerytury w latach 2009-2013, nie realizowały prawa do świadczenia na podstawie art. 46 lub 50 ustawy emerytalnej36 oraz nie przystąpiły do OFE albo złożyły wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa37. W związku z tym, że mieszany sposób obliczania wysokości emerytury obowiązywać ma w latach 2009-2013 stwierdzić należy, że ustalanie wymiaru świadczenia według tej metody dotyczyć będzie kobiet urodzonych w latach 1949-1953 oraz tych ubezpieczonych, którzy w latach 2009-2013 wystąpią o emeryturę z art. 184, jeśli spełnią określone w tym przepisie warunki prawne. Emerytura obliczana według reguł art. 183 będzie składać się z części ustalanej na mocy art. 53 i art. 26 ustawy emerytalnej w następujących proporcjach w kolejnych latach: 2009 (80%- -20%), 2010 (70%-30%), 2011 (55%-45%), 2012 (35%-65%) i 2013 (20%-80%). Celem tego rozwiązania jest złagodzenie niekorzystnych zmian w zakresie ustalania wysokości emerytury na nowych zasadach (m.in. brak części socjalnej świadczenia, nieuwzględnianie okresów nieskładkowych) dla osób, które większość swojego stażu ubezpieczeniowego wykazuje przed 1 stycznia 1999 r., czyli z okresu obowiązywania odmiennych reguł uwzględniania różnych okresów ubezpieczenia w podstawie wymiaru świadczenia (mniejsze niż obecnie powiązanie rozmiaru emerytury z opłaconymi składkami).
Z kolei regulacja art. 184 ustawy emerytalnej dotyczy ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którzy spełnili – na 1 stycznia 1999 r. – przesłankę wymaganego okresu ubezpieczenia (zwykłego i szczególnego), a wiek emerytalny określony w art. 32, 33, 39 i 40 ustawy emerytalnej (zasadniczo 55 lub 60 lat) osiągną po wskazanej wyżej dacie. Ta kategoria ubezpieczonych może zatem realizować swoje uprawnienia emerytalne również po 31 grudnia 2008 r., jeśli dana osoba nie przystąpiła do OFE, względnie złożyła wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w funduszu, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa i rozwiązała stosunek pracy – w przypadku ubezpieczonych będących pracownikami.
Jeżeli weźmie się pod uwagę, że art. 184 ustawy emerytalnej umożliwia przejście na emeryturę przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego (60 lub 65 lat) osobom, które 1 stycznia 1999 r. posiadały co najmniej 20- lub 25-letni okres składkowy i nieskładkowy (w tym 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze), to po 31 grudnia 2008 r. z uprawnienia tego (przy założeniu rozpoczęcia pracy w wieku 20 lat) skorzystać mogą ubezpieczeni urodzeni po 1958 r. (kobiety) i 1953 r. (mężczyźni)38. Dodatkowo, od 1 stycznia 2009 r. rozszerzono dostęp do omawianej emerytury w wyniku nowelizacji ust. 2 art. 184 ustawy emerytalnej (art. 46 pkt 2 lit. A ustawy o emeryturach pomostowych) przyznając ją również osobom, które w 1999 r. – na mocy art. 111 ust. 3 ustawy systemowej – dobrowolnie przystąpiły do OFE. Zmiana ta została z pewnością dokonana ze względu na wyposażenie tych ubezpieczonych, którzy zbyt pochopnie zawarli umowy z OFE, w prawo do obliczenia emerytury (w latach 2009-2013) w systemie mieszanym (art. 183 ustawy emerytalnej), bardziej korzystnym, z punktu widzenia ustalenia wysokości świadczenia, w porównaniu do modelu opartego wyłącznie na podziale zewidencjonowanych składek na indywidualnym koncie w ZUS (art. 26 ustawy emerytalnej) i zgromadzonych środków na rachunku w OFE (art. 24 ustawy o emeryturach kapitałowych) przez średnie dalsze trwanie życia. W konsekwencji, jeżeli ubezpieczony złoży wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE na dochody budżetu państwa, składki na ubezpieczenie emerytalne zewidencjonowane na jego koncie w ZUS zwiększa się przez pomnożenie wskaźnikiem korygującym 19,52/12,22, stanowiącym stosunek pełnej wysokości składki na ubezpieczenie emerytalne do wysokości zewidencjonowanej na koncie ubezpieczonego w ZUS.
Z powyższych rozważań wynika jednoznaczny wniosek, iż podstawową funkcją przejściowych rozwiązań prawa emerytalnego (art. 183 i 184 ustawy emerytalnej) jest zapewnienie możliwości ustalania prawa do emerytury (kobietom, które w latach 2009-2013 ukończą 60 rok życia oraz ubezpieczonym, którzy po 1 stycznia 1999 r. osiągną wiek uprawniający do nabycia prawa do świadczeń z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze) według reguł mieszanych, z jednoczesnym dopuszczeniem do rozwiązywania umów z OFE w celu wypłaty jednego (wyższego) świadczenia z ZUS. Taki kierunek legislacji wyraźnie obrazuje obawy ustawodawcy przed ukazaniem, w szerokim zakresie, negatywnych konsekwencji rozwiązań nowego prawa emerytalnego, tj. sposobu obliczania emerytury opartego na ścisłym odwzorowaniu w wysokości świadczenia nominalnej (waloryzowanej w ZUS i zwiększanej o zyski z inwestycji w OFE) wartości składek.
5. Podsumowanie
Po przeprowadzonej analizie przejściowych rozwiązań prawa emerytalnego należy stwierdzić, że zostały one wprowadzone do systemu ubezpieczenia emerytalnego osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. ze względu na obiektywne okoliczności. Z jednej strony chodzi tu zatem o umożliwienie przechodzenia na emerytury z tytułu zatrudnienia kwalifikowanego (emerytura pomostowa), z drugiej zaś o stworzenie przepisów, na podstawie których dokonuje się (od 1 stycznia 2009 r.) pierwszych wypłat świadczeń ze środków zgromadzonych w OFE (okresowa emerytura kapitałowa dla kobiet urodzonych w latach 1949-1953). Oba świadczenia realizują zatem odmienne cele prawne i społeczne. Emerytura pomostowa stanowi, dla istotnie ograniczonej grupy ubezpieczonych, tymczasowe (określone wedle kryterium daty rozpoczęcia zatrudnienia kwalifikowanego) zabezpieczenie przed szybszą niż normalnie utratą zdolności do pracy wykonywanej w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Jak się wydaje, jej przejściowy okres obowiązywania ma skłaniać pracowników nieuprawnionych do tego świadczenia z przyczyn formalnych, pomimo wykonywania zatrudnienia szczególnego, do kształtowania indywidualnej drogi zawodowej z uwzględnieniem większej niż obecnie aktywności w zakresie nabycia nowych kwalifikacji na potrzeby zmiany stanowiska pracy (np. pilot samolotu może stać się instruktorem latania) lub podjęcia innego zatrudnienia.
Z kolei okresowa emerytura kapitałowa to świadczenie na wypadek osiągnięcia regularnego wieku emerytalnego kobiet (60 lat), które wraz z emeryturą z FUS (art. 24 ustawy emerytalnej) jest elementem komplementarnego (prywatnego i publicznego) ubezpieczenia emerytalnego po 1999 r. Jednak ocenę tego rozwiązania prawnego poważnie utrudnia fakt stosunkowo niewielkiej liczby kobiet, które w najbliższych 5 latach przejdą na tę emeryturę. Taki stan rzeczy wynika z wykorzystania w dużej skali prawa do nabycia uprawnień emerytalnych na starych zasadach (art. 46-47 i 50 ustawy emerytalnej) oraz z umożliwienia w szerokim zakresie (zob. art. 46 ust. 1 pkt 1, art. 50 ust. 1 pkt 1, art. 51a ust. 1 pkt 3, art. 50e ust. 3, art. 183 ust. 1 i art. 184 ust. 2 ustawy emerytalnej oraz art. 88 ust. 2a Karty Nauczyciela) wycofania się z prywatnego segmentu emerytalnego w związku z wprowadzeniem procedury przekazania środków zgromadzonych na rachunku w OFE, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa. Innym czynnikiem zniekształcającym tę ocenę będzie również krótki okres członkostwa w OFE kobiet występujących z wnioskiem o okresową emeryturę kapitałową w latach 2009-2013 (maksymalnie 15 lat). Liczyć się więc należy z tym, że wysokość świadczeń obliczanych ze środków zgromadzonych w tym czasie w OFE będzie zazwyczaj niska, co w medialno-społecznym odbiorze stanie się pretekstem do podważenia wiarygodności całego systemu emerytalnego w Polsce. Z tego punktu widzenia (długofalowe niekorzystne skutki społeczne) można postawić pytanie, czy nie bardziej racjonalnym rozwiązaniem – niż wypłacanie w ciągu najbliższych 5 lat kilku tysięcy niewielkich emerytur okresowych – byłoby przekazanie środków zgromadzonych w OFE do segmentu publicznego i ich zewidencjonowanie jako składki na ubezpieczenie emerytalne na koncie ubezpieczonej w ZUS39. W ten sposób kobiety uprawnione do świadczeń pobierałyby jedną (wyższą) emeryturę (tylko z ZUS), a przy tym zredukowano by negatywne efekty wypłacania dwóch świadczeń, z których jedno (ze środków z OFE) będzie znacząco niższe od drugiego (emerytury z części publicznej), m.in. z powodu dłuższego okresu ubezpieczenia (opłacania składek do ZUS) i mieszanego sposobu obliczania wysokości emerytury z FUS (art. 183 ustawy emerytalnej).
1 T.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.2 T.j. Dz.U. z 2006 r. nr 97, poz. 674 ze zm.3 Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. nr 237, poz. 1656), zwana dalej ustawą o emeryturach pomostowych.4 Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz.U. nr 228, poz. 1507), zwana dalej ustawą o emeryturach kapitałowych.5 Chodzi tu o to, że po zmianie ust. 2 art. 184 ustawy emerytalnej od 1 stycznia 2009 r. emeryturę na warunkach określonych tym przepisem może również nabyć ubezpieczony, który przystąpił do OFE, ale złożył wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa.6 Dz.U. nr 8, poz. 43 ze zm.7 Najmłodsi ubezpieczeni urodzeni po 31 grudnia 1948 r. uprawnieni w przyszłości do emerytury pomostowej, którzy przed 1 stycznia 1999 r. wykonywali prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, musieli urodzić się na przełomie lat 70. i 80., czyli1 stycznia 2009 r. mieć około 30 lat.8 Podobną argumentację odnaleźć również można w literaturze przedmiotu. Zob. M. Benio, Emerytura pomostowa – brakujący element reformy systemu emerytalnego, [w:] Ryzyko starości – problemy zabezpieczenia, PSUS, Kraków 2007, s. 174.9 Trudno wymagać, aby dany ubezpieczony, który nie będzie posiadał w przyszłości prawa do emerytury pomostowej, przekwalifikowywał się do jakiejkolwiek pracy, niezależnie od swojego wykształcenia i nabytego przez lata doświadczenia zawodowego.10 Wiek uprawniający do przyznania emerytury pomostowej należy traktować – podobnie jak w przypadku emerytury w wieku obniżonym (art. 32 ustawy emerytalnej) – jako wiek normalny (zwykły) dla tej kategorii ubezpieczonych – pracowników. Odnośnie do świadczeniaze starego systemu emerytalnego por. B. Wagner, Wiek emerytalny jako zdarzenie prawa pracy, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2001 nr 3, s. 21 oraz wyroki Sądu Najwyższego: z 5 lutego 2004 r., I PK 348/03 (OSNPUSiSP 2004 nr 24, poz. 417), z 28 marca 2002 r., I PKN141/01 (OSNPUSiSP 2004 nr 5, poz. 86) i z 29 lipca 1997 r., I PKN 227/97 (OSNAPiUS 1998 nr 11, poz. 326).11 Por. wyrok Sądu Najwyższego z 16 grudnia 1999 r., I PKN 469/99 (OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 346).12 W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że rodzaj wykonywanej pracy i warunki jej świadczenia stanowią usprawiedliwione kryterium dyferencjacji wieku emerytalnego. Zob. H. Pławucka, Zróżnicowanie prawa ubezpieczenia społecznego w Polsce, [w:] Koncepcje i problemyubezpieczenia społecznego, pod red. J. Jończyka, Materiały IV Kolokwium Ubezpieczenia Społecznego, Wrocław 1987, s. 141; B. Wagner, Przesłanki prawa do emerytury w starym i nowym systemie emerytalnym, [w:] Ryzyko starości…, op. cit., s. 55.13 Zob. J. Jończyk, Ubezpieczenie emerytalne – stan obecny i widoki na przyszłość, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2005 nr 9, s. 6-7.14 Tzn. wniosek Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” (sygn. K 5/09) oraz wniosek grupy posłów na Sejm RP (sygn. K 17/09).15 Zastrzeżenia w tym zakresie zgłosił M. Zieleniecki, Prawo do emerytury pomostowej – przyczynek do dyskusji, [w:] Ochrona praw człowieka w świetle przepisów prawa pracy i zabezpieczenia społecznego, pod red. A.M. Świątkowskiego, Referaty i wystąpienia zgłoszone na XVII Zjazd Katedr/Zakładów Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego, Kraków 7-9 maja 2009 r., s. 331 nast. 16 Zob. np. K. Antonów, Prawo do emerytury, Kraków 2003, s. 66 i nast., R. Babińska, Wzruszalność prawomocnych decyzji rentowych, Warszawa 2007, s. 16 i nast. Oraz D. Dzienisiuk, Ekspektatywy praw emerytalno-rentowych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego,Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2004 nr 8. Problematyka ta doczekała się również opracowań monograficznych, zob. K. Ślebzak, Ochrona emerytalnych praw nabytych, Warszawa 2009 i R. Pacud, Oczekiwanie prawne na emeryturę dożywotnią (ekspektatywa), Bydgoszcz – Katowice 2006.17 Por. m.in. następujące wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z 11 lutego 1992 r., K 14/91 (OTK 1992 cz. I, poz. 7), z 23 listopada 1998 r., SK 7/98 (OTK 1998 nr 7, poz. 114), z 22 czerwca 1999 r., K 5/99 (OTK 1999 nr 5, poz. 100) i z 4 stycznia 2000 r., K 18/99(OTK 2000 nr 1, poz. 1). 18 Rozważać tu ewentualnie można, czy aby pozbawienie ubezpieczonych uprawnionych według starych przepisów do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, którzy w dniu wejścia w życie ustawy o emeryturach pomostowych (1 stycznia 2009 r.) spełnili warunki stażowe do tego świadczenia, nie jest przejawem przesadnego rygoryzmu ustawodawcy, mając na uwadze aktualne rozwiązania prawne (art. 184 ustawy emerytalnej), które w podobnej sytuacji umożliwiają nabycie uprawnień emerytalnych po wejściu w życie ustawy emerytalnej (1 stycznia 1999 r.) w momencie osiągnięcia wcześniejszego lub niższego wieku emerytalnego po tej dacie. Wydaje się, że do przyjęcia byłaby regulacja rozciągająca na najstarsze roczniki ubezpieczonych (tj. osoby, które 55 lub 60 lat osiągną np. w ciągu najbliższych 5 lat) możliwości nabycia prawa do omawianej emerytury na starych zasadach.19 Nie spełnił się tu jeszcze ostatni składnik stanu faktycznego (tj. osiągniecie wieku emerytalnego 31 grudnia 2008 r.) niezbędny dla pełnego nabycia prawa podmiotowego. Por. K. Gandor, Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy), Wrocław – Warszawa – Kraków 1968, s. 88-89.20 T.j. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 66 ze zm.21 T.j. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 67 ze zm.22 T.j. Dz.U. z 2008 r. nr 50, poz. 291 ze zm.23 Chodzi tu o świadczenie (rentę z tytułu niezdolności do pracy lub rentę rodzinną),do którego prawo ustalił ZUS (art. 3 pkt 7 ustawy o emeryturach kapitałowych) na podstawie przepisów ustawy emerytalnej lub przepisów odrębnych (np. renta wypadkowa przyznana na mocy art. 26 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, Dz.U. nr 199, poz. 1673 ze zm.). Wypłata OEK wraz z rentą nastąpi w przypadku zbiegu prawa do emerytury z FUS z uprawnieniami rentowymi, gdy – w porównaniu do emerytury – wysokość renty będzie wyższa lub będzie ona świadczeniem wybranym przez zainteresowanego. Natomiast w sytuacji zawieszenia prawa do renty – kierując się generalną zasadą wypłacania OEK wraz z emeryturą lub rentą (art. 30 ust. 2 ustawy o emeryturach kapitałowych) – nie można pobierać tego świadczenia samodzielnie. Problem ten nie występuje odnośnie do emerytury z FUS, bowiem na mocy art. 103 ust. 2 ustawy emerytalnej – po osiągnięciu 60 lub 65 lat świadczenia te nie ulegają zawieszeniu (od 8 stycznia 2009 r. uchylono ust. 2a w art. 103 ustawy emerytalnej). 24 T.j. Dz.U. z 2004 r. nr 159, poz. 1667 ze zm.25 Kwestie te szczegółowo reguluje rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2009 r. w sprawie terminu i sposobu dokonywania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i otwarte fundusze emerytalne czynności dotyczących okresowych emerytur kapitałowych(Dz.U. nr 6, poz. 34).26 System FDEK może jednak w ogóle nie zostać wdrożony ze względu na nieodrzucenie przez Sejm weta Prezydenta RP do ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych.27 Co więcej, na mocy art. 26 ust. 2 ustawy o emeryturach kapitałowych ZUS niezwłocznie informuje OFE o zmienionej wysokości OEK, co należy chyba rozumieć jako nakaz przekazywania do ZUS wyższej, po każdej (corocznej) podwyżce od 1 marca (art. 88 ust. 1 ustawy emerytalnej) kwoty środków na wypłatę emerytur okresowych. Rodzi się tu zatem wątpliwość, czy – w wyniku systematycznego zwiększania wysokości OEK – nie dojdzie do sytuacji wyczerpania środków zgromadzonych w OFE przed upływem całego (5-letniego) okresu pobierania tych świadczeń. Na ten problem zwrócono uwagę w piśmiennictwie już wcześniej, tj. komentując projekt ustawy o zakładach emerytalnych z 1998 r. Zob. M. Szczepańska-Bębenek, Świadczenie emerytalne z II filaru, [w:] Konstrukcje prawa emerytalnego, pod red. T. Bińczyckiej-Majewskiej, Kraków 2004, s. 186.28 W tym kontekście warto nadmienić, że w związku ze wspólnymi dla obu płci tablicami trwania życia w latach 2009-2013 kobiety otrzymają nieco wyższe świadczenia, choć w tym czasie OFE nie będą mogły wykorzystać środków od mężczyzn, którzy nie dożyli wieku emerytalnego, gdyż we wskazanym okresie świadczenia będą przyznawane wyłącznie kobietom.29 Szerzej na temat cechy dożywotności emerytur kapitałowych zob. K. Antonów, Emerytura z prywatnej części ubezpieczenia emerytalnego, [w:] Ryzyko starości…, op. cit., s. 98-99.30 Szerzej na ten temat zob. J. Górecki, Podział składek emerytalnych w otwartym funduszu emerytalnym po śmierci członka, Państwo i Prawo 2001 z. 1; K. Antonów, Sytuacja prawna środków emerytalnych w razie śmierci uprawnionego do emerytury, Państwo i Prawo 2001z. 3; R. Pacud, Czynności prawne rozporządzające prawem do wkładu emerytalnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2003 nr 1; A. Jabłoński, Prawo do dysponowania środkami zgromadzonymi w otwartym funduszu emerytalnym na wypadek śmierci, Przegląd Prawa i Administracji 2004, t. LXIV.31 T.j. Dz.U. z 2007 r. nr 11, poz. 74 ze zm.32 Rozwiązanie to może też budzić wątpliwości z punktu widzenia konstytucyjnej zasady równouprawnienia kobiet i mężczyzn (art. 33 Konstytucji). Trzeba tu zaznaczyć, że Trybunał Konstytucyjny dostrzega w przepisach prawa ubezpieczeń społecznych naruszanie tej zasadyw stosunku do obu płci, czego dowodem jest np. wyrok TK z 23 października 2007 r., P 10/07 (OTK-A 2007 nr 9, poz. 107), w którym uznano, że brak możliwości nabycia prawa do emerytury wcześniejszej przez mężczyznę, który osiągnął 60 lat i posiada co najmniej 35-letni okres ubezpieczenia – w porównaniu do uprawnień 55-letniej kobiety legitymującej się 30-letnim stażem ubezpieczeniowym – jest niezgodny z art. 32 i 33 Konstytucji. 33 Szacuje się, że przy zachowaniu zróżnicowanego wieku emerytalnego (60 lub 65 lat) wysokość świadczenia kobiety wyniesie 66% emerytury mężczyzny (za B. Kołosowską, Skutki finansowe reformy systemu emerytalnego w Polsce, Toruń 2004, s. 86, tabela 3.4.). 34 W doktrynie prawa ubezpieczeń społecznych postulat zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn nie należy do rzadkości. Zob. np. K. Antonów, Prawo…, op. cit., s. 78 i nast.; T. Bińczycka-Majewska, Niektóre aspekty równego traktowania mężczyzn i kobiet w polskimustawodawstwie pracy i w prawie ubezpieczeń społecznych, Studia Prawno-Ekonomiczne 1998 t. LVIII, s. 137 i nast.; H. Szewczyk, Zagadnienie wzmożonej ochrony przed wypowiedzeniem stosunku pracy z mianowanym urzędnikiem służby cywilnej, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2001 nr 11, s. 29-30; B. Wagner, Równość w ubezpieczeniach społecznych, [w:] Prawo pracy u progu XXI wieku. Stare problemy i wyzwania współczesności, Materiały z XIII Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Pracy, Białystok 2001, s. 83-85; A. Wiktorow, Przyszłość systemu emerytalnego w Polsce, Polityka Społeczna 2005 nr 3, s. 15.35 Dz.U. UE. L.79.6.24 ze zm.36 Przepisu art. 183 nie stosuje się również do ubezpieczonych, którzy nabyli prawo do emerytur górniczych (zob. art. 183a).37 Tzw. emerytura mieszana – termin użyty przez I. Jędrasik-Jankowską, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, t. 2, Warszawa 2006, s. 56.38 W tej sytuacji końcowy rok, w którym będą jeszcze przyznawane świadczenia na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej (tj. po ukończeniu wieku 55 lub 60 lat) szacować należy na rok 2013, bowiem najmłodszy uprawniony spełniający 1 stycznia 1999 r. ogólne warunki stażowe (20 lub 25 lat) musi być w wieku około 40 lat (kobieta) lub 45 lat (mężczyzna).39 Takie rozwiązanie przewidziano przy nabywaniu prawa do emerytury na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej (zob. ust. 3 tego przepisu). Natomiast w stosunku do członków OFE uprawnionych do okresowej emerytury kapitałowej jest to możliwe wyłącznie w sytuacji niespełnienia warunków określonych w art. 8 pkt 2 ustawy o emeryturach kapitałowych (zob. art. 11 tej ustawy i art. 111 pkt 1 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych), czyli obecnie (w 2009 r.), jeżeli kwota środków zgromadzonych na rachunku w OFEjest niższa od 3462 zł (dwudziestokrotność kwoty dodatku pielęgnacyjnego).