O Stowarzyszeniu

Gdy w 1984 r. grono osób zaangażowanych w problematykę ubezpieczeń społecznych z Wrocławia, Poznania i Warszawy postanowiło o powołaniu Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego, założono, że stworzone w ten sposób forum współpracy prawników, ekonomistów, socjologów, lekarzy przyczyni się do popularyzacji idei ubezpieczenia społecznego i zasad jego funkcjonowania – w okresie, gdy w Polsce nie było powszechnej świadomości tego, że ubezpieczenia stanowią pewien mechanizm działający w oparciu o reguły, których naruszenie nie pozostaje bez wpływu na sprawność działania systemu. Stowarzyszenie powstało w czasach, gdy w świadomości przeciętnego Polaka ubezpieczenie, a więc emerytura, renta, różnego rodzaju zasiłki „należały się” od Państwa, które „skądś” musi na to znaleźć środki.

Jakkolwiek tego typu postawę mogła usprawiedliwiać powojenna rzeczywistość społeczno-polityczna, w której czysto ubezpieczeniowe zasady systemu przegrywały z podejściem zaopatrzeniowym, uznano że popularyzacja i rozwój idei ubezpieczenia społecznego, mającego znaczny swój przedwojenny dorobek jest wartym zachodu celem dla Stowarzyszenia.

Od początku istnienia Polskie Stowarzyszenie Ubezpieczenia Społecznego dąży do rozwoju i popularyzacji idei ubezpieczenia społecznego, doskonalenia systemu ubezpieczenia społecznego poprzez stymulowanie i wspieranie badań naukowych oraz kontaktów przedstawicieli nauki i praktyki w tej dziedzinie, a także szerzenia wiedzy z zakresu ubezpieczeń społecznych. Wyznaczone cele realizowane są poprzez organizowanie konferencji, seminariów, odczytów, konsultacji oraz szkoleń z zakresu problematyki ubezpieczeń społecznych, a także inicjowanie i współudział w prowadzeniu badań naukowych przez specjalistów z różnych dziedzin, aktywnych w obszarze ubezpieczenia społecznego.

DOROBEK

Pierwsza krajowa konferencja PSUS odbyła się w 1987 r. w Poznaniu, dotyczyła problemów ubezpieczenia emerytalno-rentowego i dała pierwsze oceny zmian ustawodawstwa ubezpieczeń społecznych w pierwszej połowie lat 80-tych, dokonanych ustawami emerytalnymi z 1982 r., ustawą z 1985 r. zmieniającą system rozstrzygania sporów ubezpieczeniowych oraz ustawą z 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych. Na tle negatywnie odbieranych ciągłych zmian i niejasności rozwiązań prawnych mocno akcentowano potrzebę zasadniczych prac porządkująco-unifikacyjnych, których efektem powinien być kodeks ubezpieczeń społecznych.

Konferencja w Chorzowie w 1989 r. zajęła się związkami między ubezpieczeniem społecznym a opieką zdrowotną i pomocą społeczną. Mówiono między innymi o modelu omnipotencji opiekuńczej państwa sprzyjającemu zacieraniu różnic między ubezpieczeniem i opieką społeczną, jak również umożliwiającemu w sposób nieskrępowany i pozasystemowy wprowadzanie incydentalnych rozwiązań rodzących nowe przywileje jednych grup i postawy roszczeniowe innych.

Wskazano na szkodliwe dla systemu, instrumentalne traktowanie i ubezpieczeń społecznych jako elementu polityki dochodowej, polityki fiskalnej (poprzez manipulacje składką ubezpieczeniową), polityki zatrudnienia (poprzez wcześniejsze emerytury) oraz ogólnej polityki rządzących (rozdawnictwo dóbr i przywilejów). Domagano się przywrócenia właściwej wartości ubezpieczeniom społecznym, z przejrzystymi ich finansami i podziałem składki na ryzyka, z należytym znaczeniem nadanym idei przezorności oraz idei powinności współdziałania jednostki, pracodawcy i państwa na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego.

Na konferencji PSUS z okazji 70-lecia ubezpieczeń społecznych w Polsce w 1990 r. w Warszawie, zorganizowanej pod hasłem „Ubezpieczenia społeczne dziś i jutro” oceniano aktualną kondycję ubezpieczenia emerytalnego, wskazano pożądany kierunek ich rozwoju oraz podjęto problem „co dalej z rehabilitacją?”. Mówiono o racjonalizacji systemu emerytalnego i potrzebie uświadomienia społeczeństwu, że nie jest to worek bez dna. Podkreślano szczególnie związek ubezpieczenia społecznego z pracą i składką oraz konieczność rozgraniczenia elementów ubezpieczeniowych i socjalnych w systemie, z których każdy powinien być konsekwentnie odrębnie finansowany

Negatywnie oceniono praktykę, według której wystrajkowane i wykrzyczane dodatkowe uprawnienia emerytalne finansowane są przez wszystkich z ogólnej składki. Decyzje ustawodawcy o wliczeniu do stażu emerytalnego np. okresu pracy w gospodarstwie rolnym (tzw. ” pastuchowe”) powinny być powiązane z dotacją ze strony budżetu państwa na sfinansowanie tych okresów.

Mówiąc o rehabilitacji, podkreślono celowość rozdzielenia rehabilitacji medycznej i rehabilitacji zawodowej oraz konieczność wczesnego rozpoczynania procesu rehabilitacji, nie zaś w momencie, gdy chory po wyczerpaniu zasiłku chorobowego występuje o rentę.

Konferencja o „ubezpieczeniach dziś i jutro” była okazją dla przedstawienia pierwszego w Polsce powojennego projektu systemu emerytalnego opartego na finansowaniu kapitałowym i inspirowanego wzorem chilijskim.

Również w kategorii oceny „dziś i jutro” mieściła się mocno akcentowana na konferencji uwaga o niewystarczającym udziale nauki w przygotowaniach nowych rozwiązań w dziedzinie ubezpieczenia społecznego, bez niezbędnych analiz i długookresowych prognoz, które zastępuje się działaniami metodą prób i błędów. Postulowano wyodrębnienie na polskich uczelniach specjalizacji ubezpieczeń społecznych, które dotychczas nauczane jest w katedrze prawa pracy i traktowane tam po macoszemu.

W 1992 r. konferencja w Turawie koło Opola, poświęcona była •Problemom emerytur, rent i opieki zdrowotnej”. W okresie gwałtownego załamania się finansów Funduszu Ubezpieczeń Społecznych od 1991 r., na konferencji przedstawiono ,analizę dochodów i wydatków ZUS w latach 1989 – 1991 oraz analizę przyczyn, które spowodowały tę sytuację (dekoniunktura gospodarcza, spadek o ok. 1 mln liczby ubezpieczonych płacących składki, wzrost o ok. 800 tys. liczby emerytów i rencistów, narastanie zadłużenia płatników składek – głównie gospodarki uspołecznionej i płatników sfery budżetowej).

Omówiono modele repartycyjnego i kapitałowego finansowania emerytur, przybliżając kontrowersyjne koncepcje reform polegające na zastąpieniu powszechnego ubezpieczenia systemem oszczędności. Kolejnej analizie poddano „opcję chilijską” reformy emerytalnej.

Dokonano pierwszej oceny założeń i szczegółowych rozwiązań ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Podjęto temat reformy systemu opieki zdrowotnej, analizując dokumenty Okrągłego Stołu – Podzespołu ds. Zdrowia, poprzez szereg autorskich i półoficjalnych koncepcji reformy – aż do oficjalnego dokumentu aprobowanego przez Radę Ministrów w listopadzie 1990 r. pl. „Kierunki zmian w organizacji i finansowaniu opieki zdrowotnej. Proces reformowania opieki zdrowotnej”. Omówiono też ustawę z 30 sierpnia 1991 r., o zakładach opieki zdrowotnej, od której rozpoczęto wówczas realizację reformy, wciąż nie przesądzając jednak podstawowego dylematu, czy głównym źródłem finansowania opieki zdrowotnej ma być nadal budżet, czy fundusz gromadzony za pomocą składek.

W 1993 r. w Osuchowie k. Warszawy Stowarzyszenie podjęło po raz pierwszy szerszą dyskusję na temat wykraczający poza problem świadczeń i uprawnień ubezpieczeniowych, zajmując się sprawą finansowania i organizacji ubezpieczenia emerytalno-rentowego. Była to pierwsza konferencja PSUS z udziałem referentów zza granicy – przedstawicieli nauki i praktyki ubezpieczeniowej z Niemiec. Dyskusja odbywała się w okresie gwałtownego załamania finansów ubezpieczeń spowodowanego m.in. narastającym bezrobociem i próbą rozwiązywania jego problemów poprzez system wcześniejszych emerytur.

Postulowano wyodrębnienie finansowania poszczególnych ryzyk ubezpieczeniowych i jasne określenie pozaubezpieczeniowych elementów systemu, podlegających odrębnemu finansowaniu.

W sferze organizacji postulowano przekształcenie ZUS – urzędu państwowego, w zdecentralizowaną instytucję finansową o charakterze społeczno-gospodarczym, przypisanie Prezesowi ZUS ustawowo określonych kompetencji organu administracji państwowej podejmującego decyzje administracyjne i wydającego wewnątrzorganizacyjne akty normatywne. Akcentowano potrzebę uwolnienia od politycznych wpływów tej publicznej instytucji, która ma przede wszystkim społeczno-finansowy charakter.

W 1994 r. w Prądocinie k. Bydgoszczy, konferencja krajowa PSUS poświęcona była zagadnieniom obowiązku ubezpieczenia, składki oraz problemom zadłużeń składkowych. Po raz pierwszy tak pryncypialnie postawiono sprawę związku ubezpieczenia i prawa do świadczeń – z opłaconą składką. Mówiono o obowiązku ubezpieczenia nakładanego w Polsce na bardzo liczne grupy ludności w kontekście autonomii woli ubezpieczonego, wskazując, że w skali światowej obserwuje się tendencję do ograniczania obowiązku ubezpieczenia i wprowadzania większej swobody co do wyboru rodzaju i zakresu ubezpieczenia. Z drugiej jednak strony brak przymusu ubezpieczenia generuje niekorzystne dla interesów pracowników zachowania pracodawców. Postulowano w ramach reformy finansowania ubezpieczenia społecznego podział składki wg rodzajów ryzyka oraz między pracodawcę i pracownika.

Dokonano również analizy ewolucji dochodów ubezpieczenia społecznego ze składki i dotacji budżetowej, stwierdzając, że źródłem pogłębiającego się deficytu finansów ubezpieczeniowych w latach 1989¬1993 były uwarunkowania pozaubezpieczeniowe, takie jak obciążenie FUS wypłatą rekompensat cenowych dla emerytów i rencistów, przerzucenie na FUS skutków recesji (głównie bezrobocia, przez naciski na wcześniejsze emerytury i przyznawanie rent inwalidzkich), sfinansowanie niektórych kosztów prywatyzacji, poprzez np. przerzucenie na FUS – bez odpowiedniej korekty składki – wypłat zasiłków chorobowych i jednorazowych odszkodowań wypadkowych, wypłacanych dotąd ze środków uspołecznionych zakładów pracy.

W 1995 r. Poznań gościł kolejną krajową konferencję PSUS, tym razem poświęconą rzadko podejmowanej problematyce ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych oraz ubezpieczenia członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych. Zajęto się też bliżej sprawami orzecznictwa inwalidzkiego. Wskazano, że nowoczesne w momencie ich uchwalenia regulacje ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, z perspektywy kilku lat wymagają pewnych korekt, dotyczących głównie przyjętych zasad finansowania emerytur rolniczych, niemal w 95% pokrywanych z budżetu Państwa. Wskazywano jednocześnie na wielorakie funkcje przypisywane w różnych okresach ubezpieczeniu społecznemu rolników, w tym funkcję socjalną zapewniającą ludności wiejskiej materialne zabezpieczenia na starość i eliminującą podstawowy konflikt pokoleń, związany z sukcesją gospodarstw, funkcję ustrojową – ewoluującą od popierania uspołecznionych form własności wiejskiej aż do państwowego protekcjonizmu wobec rolnictwa indywidualnego, oraz funkcję ekonomiczną – mającą stymulować wzrost produkcji rolnej, poprawę struktury obszarowej gospodarstw oraz przyspieszanie wymiany pokoleń wśród producentów rolnych. W ubezpieczeniu członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych wskazano natomiast, jak wzorowanie się na ubezpieczeniach pracowniczych doprowadziło. do nieuzasadnionych korzyści w porównaniu z systemem powszechnym.

W kwietniu i październiku 1997r. oraz w marcu 1998 r. w Warszawie odbyły się trzy ogólnopolskie seminaria poświęcone dyskusji nad projektem reformy ubezpieczenia społecznego w Polsce. Szef Biura Pełnomocnika Rządu ds. Reformy Zabezpieczenia Społecznego przedstawił założenia programu „Bezpieczeństwo dzięki różnorodności”, omówił 3 ustawy dotyczące II filaru emerytalnego – o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, o pracowniczych programach emerytalnych oraz o wykorzystaniu wpływów z prywatyzacji części mienia Skarbu Państwa na cele związane z reformą ubezpieczeń społecznych, jak również projekty ustaw o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Bardzo ożywione dyskusje na tych spotkaniach PSUS o formule otwartych zebrań w gronie naukowców, praktyków (ZUS-owców), parlamentarzystów, pracodawców, członków rad nadzorczych ZUS – dotyczyły głównie zasadności wprowadzania kapitałowego komponentu do ubezpieczenia emerytalnego, preferencji branżowych, w tym systemów mundurowych i systemu dla sędzi9w i prokuratorów, wieku emerytalnego, nowego statusu ZUS i zasadności wprowadzania ubezpieczenia zdrowotnego.

W 1998r. w Gdańsku konferencja PSUS poświęcona była aktualnym problemom ubezpieczenia społecznego, a więc ocenie zmian w zasadach orzekania o niezdolności do pracy dla celów rentowych, wprowadzonych w 1997 r., propozycji zmian w organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, w tym szczególnie ubezpieczenia emerytalnego, propozycji reformy emerytur z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz szczególnym uregulowaniom emerytalno-rentowym dla odrębnych grup zawodowych. Oceniono również zmiany polegające na wyeliminowaniu dwuinstancyjnego orzekania o niezdolności do pracy dla celów rentowych, co skutkuje wzrostem liczby odwołań kierowanych do sądów i przerzuceniem na sądy ciężaru wyjaśniania spornych okoliczności. Ocenie poddano też „język reformy emerytalnej”, który, używany nieprecyzyjnie, świadomie bądź nieświadomie zaciemnia prawdziwy obraz proponowanych zmian w systemie.

W 1999 r. w Radomiu dokonano pierwszej oceny wprowadzonej z dniem 1 stycznia 1999 r. radykalnej reformy systemu ubezpieczeń społecznych, w tym głównie reformy emerytalnej. Oceniono zarówno rozwiązania prawne, jak i doświadczenia pierwszych dziewięciu miesięcy jej wdrożenia.

Myślą przewodnią konferencji w Kudowie Zdrój w 2001 r. była rola ubezpieczeń społecznych w restrukturyzacji gospodarki. Dokonano w jej trakcie oceny wpływu zmian gospodarczych, społecznych i politycznych na funkcjonowanie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Zwrócono uwagę na zbyt instrumentalne podejście do systemu ubezpieczeń społecznych, a mianowicie fakt, iż zmiany prawa ubezpieczeń społecznych nie powinny być dokonywane dobrowolnie – tj. być dyktowane potrzebą chwili.
Poruszono kwestie restrukturyzacji górnictwa – krytycznie odnosząc się do braku spójnego i szczegółowego systemu, a także świadczeń przedemerytalnych, rent strukturalnych i konieczności dostosowania polskiego rolnictwa do standardów Unii Europejskiej.
Omówiono ponadto różnego rodzaju formy ubezpieczeń emerytalnych w III filarze (m.in. kapitałowe formy PPE, plany o zdefiniowanej składce i świadczeniu oraz plany o docelowym świadczeniu).
Stwierdzono niestety, iż w Polsce nie ma impulsu i zainteresowania pracodawców, aby tworzyć Pracownicze Programy Emerytalne, tak jak w USA – gdzie pracodawca tworząc PPE osiąga korzyści finansowe, płacąc niższe podatki czy w Niemczech – gdzie ma szansę na tani kredyt.

W 2003 roku w Szczyrku konferencja PSUS poświęcona została trzem aspektom: 1) systemowi emerytalnemu i sposobowi jego postrzegania przez pryzmat spraw rozpatrywanych w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, w Sądzie Najwyższym i w badaniach opinii publicznej; 2) systemowi rent z tytułu niezdolności do pracy – nawiązano m.in. do orzecznictwa lekarskiego dla celów rentowych, prewencji rentowej i rehabilitacji w ZUS; 3) wpływowi sytuacji na rynku pracy i rozwoju nietypowych form zatrudnienia na przyszłe uprawnienia w sferze zabezpieczenia społecznego.
Pokuszono się o ocenę sytuacji obydwu systemów, przedstawiono ponadto doświadczenia otwartych funduszy emerytalnych i powstałe w tym zakresie problemy.

Dwie rocznice – siedemdziesięciolecie działalności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i dwudziestolecie istnienia Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego – stanowiły inspirację do zorganizowania jubileuszowej konferencji naukowej w 2004 r. we Wrocławiu. Rocznicowy charakter skłonił do snucia rozważań pozwalających na ukazanie roli i znaczenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jako jednostki administrującej ubezpieczeniami społecznymi.

Pogłębionej refleksji wymagało rozważenie aktualnie istniejących ekonomicznych i prawnych uwarunkowań funkcjonowania ubezpieczeń. W tym zakresie przedstawiono reguły udzielania niektórych świadczeń, poddano analizie działalność otwartych funduszy emerytalnych, omówiono spory wokół prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy oraz zakres podmiotowy ubezpieczeń społecznych.

Integracja z Unią Europejską zrodziła nowe, wcześniej nieznane problemy i zadania. W tych ramach skoncentrowano uwagę na koordynacji ubezpieczeń społecznych z Unią Europejską, tworzeniu prawa wspólnotowego i współpracy z instytucjami ubezpieczeniowymi innych krajów.

Lata funkcjonowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przypadają nie tylko na okres licznych zmian społeczno-gospodarczych, ustrojowych i politycznych, ale również na czas imponującego rozwoju techniki. W konsekwencji, w chwili obecnej, wszelkie działania operacyjne, a także obsługa klientów ZUS, dokonywane są przy wykorzystaniu osiągnięć elektroniki i informatyki. Problem ten wiąże się jednocześnie z kwestią kształcenia w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, której również poświęcono sporo uwagi.

Pod hasłem „Ryzyko niezdolności do pracy w zabezpieczeniu społecznym” odbyła się konferencja PSUS w 2006 roku w Gdańsku. Szczegółowo omówiono takie świadczenia jak: zasiłek chorobowy, wyrównawczy, renta szkoleniowa w rehabilitacji zawodowej, świadczenie rehabilitacyjne – w zamyśle ustawodawcy mające przynieść efekt w postaci zmniejszenia liczby przyznawanych rent z tytułu niezdolności do pracy, a w rezultacie zaowocować zmniejszeniem wydatków na świadczenia rentowe; renta z tytułu niezdolności do pracy, renta socjalna; renta inwalidzka służb mundurowych; renta z tytułu niezdolności do pracy w systemie ubezpieczenia rolników oraz renta strukturalna w rolnictwie – dla zapewnienia źródeł dochodu rolnikom, którzy decydują się na wcześniejsze, jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, zaprzestanie prowadzenia działalności rolniczej.

Trudno zmierzyć, jak duży wpływ na toczące się właściwie „od zawsze” prace reformujące system ubezpieczenia społecznego miały konferencje PSUS. Jedno jest pewne, że poza przedstawicielami nauki i członkami PSUS uczestniczyli w tych konferencjach podsekretarze stanu i dyrektorzy z ministerstw, parlamentarzyści, przedstawiciele organizacji związków zawodowych. Tak rozumiana jest w PSUS realizacja potrzeby ciągłego dialogu między praktykami, naukowcami i decydentami, często urealniającymi w wyniku dyskusji niektóre z koncepcji.