Sprawozdanie z XVII konferencji naukowej PSUS w Gnieźnie
Otwarcia XVII Konferencji Naukowej PSUS dokonała Pani Maria Nowak – Przewodnicząca Oddziału Wielkopolskiego. Przywitała uczestników konferencji, a następnie prowadzenie obrad przekazała prof. dr hab. Barbarze Wagner – Przewodniczącej Zarządu Głównego Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego.
Przewodnicząca powitała uczestników spotkania i wygłosiła krótki wstęp, w którym między innymi wskazała, że do podstawowych, statutowych celów Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego należy popularyzowanie idei ubezpieczenia społecznego oraz wiedzy z tej dziedziny. Jednym ze sposobów ich realizacji jest organizowanie konferencji o tematyce związanej z ubezpieczeniami społecznymi.
Tegoroczna, XVII już, konferencja Stowarzyszenia poświęcona była proceduralnym zagadnieniom ubezpieczeń emerytalnego i rentowego. Są one nie mniej istotne od problemów materialnoprawnych i zarazem równie jak one skomplikowane prawnie. Nie mniej istotne, gdyż przepisy o postępowaniu stanowią gwarancję właściwej ochrony praw podmiotowych ubezpieczonych, sformułowanych (przewidzianych) w normach prawa materialnego. Równie skomplikowane, albowiem stosunki procesowe w płaszczyznach podmiotowej i przedmiotowej są, w pewnym sensie, odbiciem stosunków materialnych. Przy tym sprawy emerytalne i rentowe są rozpatrywane przez organy rentowe według procedury administracyjnej, zaś podstawą ich rozpoznania przed sądami ubezpieczeń społecznych (pracy i ubezpieczeń społecznych) stanowią przepisy kodeksu postępowania cywilnego.
Następnie Przewodnicząca poprosiła autorów referatów o ich wygłoszenie.
W pierwszym dniu obrad referaty wygłoszono w następującej kolejności:
<!–„Postępowanie w sprawach emerytalno-rentowych w orzecznictwie Sądu Najwyższego” – prof. dr hab. Walerian Sanetra SSN, Prezes Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,
<!–„Stosowanie kodeksu postępowania administracyjnego w sprawach emerytalno-rentowych” – prof. dr hab. Andrzej Wróbel SSN,
<!–„Pojęcie sprawy z zakresu ubezpieczenia emerytalnego i rentowego” – dr Kamil Antonów.
W drugim dniu konferencji obradom przewodniczyli prof. dr hab. Urszula Jackowiak oraz prof. dr hab. Wojciech Muszalski. Wygłoszone zostały następujące referaty:
<!–„Procedura ustalania i wypłaty świadczeń emerytalno-rentowych” – prof. dr Aleksandra Wiktorow,
<!–„Postępowanie dowodowe w sprawach emerytalno-rentowych” – dr Marek Pogonowski,<!–Wznowienie postępowania w sprawach emerytalno-rentowych” – dr Renata Babińska-Górecka,
<!–„Ochrona danych osobowych w ubezpieczeniach emerytalnym i rentowym” – dr Ewa Kulesza.
Jako pierwszy wystąpił prof. dr hab. Walerian Sanetra z referatem pod tytułem „Postępowanie w sprawach emerytalno-rentowych w orzecznictwie Sądu Najwyższego”. W związku z rozpoznawaniem spraw emerytalnych, a zwłaszcza spraw rentowych, prof. W. Sanetra zwrócił uwagę na następujący problem: czy – i jeżeli tak to w jakim zakresie – do tych spraw ma zastosowanie art. 316 kpc, w myśl którego po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy, w szczególności, czy zasądzeniu roszczenia nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że stało się ono wymagalne w toku sprawy. Przyjmuje się, że celem odwołania ubezpieczonego jest stworzenie możliwości dokonania sprawdzenia prawidłowości decyzji organu rentowego, co do jej zgodności z prawem, organ ten zaś musi i może uwzględniać tylko ten stan rzeczy, który istnieje w chwili wydawania decyzji a nie to, co stanie się później.
W praktyce, wielu ubezpieczonych kwestionuje ustalenia dotyczące oceny ich niezdolności do pracy i to zarówno w postępowaniu przed organem rentowym jak i przed sądami. W odpowiedzi na to ustawodawca rozbudował stosowne uregulowania z tego zakresu, wprowadzając w 2004 r. do kpc: art. 4779 § 21, art. 4779 § 31, 47714 § 4. Następnie prof. W. Sanetra przedstawił orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące zagadnienia dowodzenia i oceny dowodów w postępowaniu emerytalno-rentowym. Powołał m.in. wyrok z dnia 2 lutego 1997 r. (II URN 3/95 OSNAPiUS nr 16/1996, poz. 239), w którym Sąd Najwyższy stwierdził, że w postępowaniu przed sądami pracy i ubezpieczeń społecznych okoliczności mające wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość mogą być udowadniane wszelkimi środkami dowodowymi, przewidzianymi w kodeksie postępowania cywilnego. Referent wskazał też na niektóre rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego dotyczące problemów z zakresu dopuszczalności wnoszenia skarg kasacyjnych w sprawach emerytalno-rentowych oraz problemów związania sądów ubezpieczeń społecznych w rozstrzyganiu danej sprawy rozstrzygnięciami wcześniejszymi, w tym także w takim znaczeniu, że jeżeli dana sprawa została prawomocnie rozsądzona, to nie powinna być ponownie przedmiotem sądzenia. Na końcu swojego referatu prof. W. Sanetra odniósł się także do problematyki dotyczącej wznowienia postępowania. W tym kontekście prelegent wskazał m.in. na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2004 r. (III UK 16/04) w uzasadnieniu którego stwierdzono, że dyspozycja art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach stanowi lex specialis względem analogicznej dyspozycji art. 145 § 1 pkt 1 kpa, i w konsekwencji, w sprawach, których dotyczy art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach nie ma zastosowania art. 145 § 1 pkt 5 kpa. Natomiast kwestia trybu wznowienia postępowania na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach nie została odrębnie uregulowana w tej ustawie i dlatego w tym zakresie ma zastosowanie art. 149 kpa w związku z art. 124 ustawy o emeryturach i rentach, co oznacza, że w celu wznowienia postępowania na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach organ rentowy powinien najpierw wydać postanowienie o wznowieniu postępowania, a dopiero w dalszej kolejności – po przeprowadzeniu wznowionego postępowania – wydać stosowną decyzję.
W kolejności, głos zabrał prof. dr hab. Andrzej Wróbel, który przedstawił zagadnienia związane ze stosowaniem kodeksu postępowania administracyjnego w sprawach emerytalno-rentowych. W pierwszym rzędzie wskazał na treść art. 180 kpa i art. 123 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 124 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zgodniez którymi w sprawach emerytalno-rentowych toczących się przed ZUS stosuje się przepisy kpa w zakresie, w jakim odrębne uregulowania nie wynikają z ww. ustaw.
Ze względu na obszerność tematu, referent skupił się przede wszystkim na omówieniu zasad ogólnych kpa tj. przepisów art. 6-16 kpa wskazując jednocześnie, że w zasadzie mają one w większości przypadków pełne zastosowanie w postępowaniu przed organem rentowym, oczywiście przy uwzględnieniu odrębności wynikających z prawa ubezpieczeń społecznych.
Profesor wskazał, że zasady ogólne zawarte w rozdziale 2 kpa są zasadami prawa ale nie oznacza to, że są to tylko jakieś postulaty. Zasady ogólne są normami prawnymi w pełni obowiązującymi. Obowiązują we wszystkich fazach postępowania administracyjnego i we wszystkich jego instancjach. Ograny są zobowiązane do ich współstosowania z innymi przepisami kpa czy też prawa proceduralnego zawartego w przepisach z zakresu ubezpieczeń społecznych, które pozostają w merytorycznym i funkcjonalnym związku z jedną lub kilkoma zasadami. Naruszenie przez organ zasad ogólnych zawsze skutkuje wadliwością decyzji. Za rażące naruszenie prawa należy uznać oczywiste niezastosowanie lub nieprawidłowe zastosowanie zasad ogólnych kpa określonych w art. 6 – 11 kpa, w stopniu powodującym istotne ograniczenie uprawnień strony w postępowaniu.
Profesor wskazał, że niektóre zasady będą miały zastosowanie wprost, inne odpowiednio, inne tylko częściowo, a niektóre w ogóle w postępowaniu przed organem rentowym nie będą miały zastosowania.
Ostatni referat przewidziany na pierwszy dzień konferencji wygłosił dr Kamil Antonów a dotyczył on tematu „Pojęcie sprawy z zakresu ubezpieczenia emerytalnego i rentowego”.
Referent stwierdził, że rozważania o pojęciu spraw z zakresu ubezpieczeń emerytalnego i rentowych należy prowadzić w oparciu o kryterium przedmiotu regulacji, czyli stosunków prawnych ubezpieczeń społecznych. Istota i przeznaczenie tych więzi prawnych dotyczy objęcia ochroną ubezpieczeniową, natomiast ich swoistość polega na mnogości równorzędnych relacji zachodzących w różnych fazach ubezpieczenia (gwarancyjnej lub realizacyjnej) pomiędzy wieloma podmiotami (ubezpieczony, płatnik, organ rentowy, OFE) i dotyczących różnego przedmiotu (podlegania ubezpieczeniu, opłacania składki, nabycia i wypłaty świadczeń). W konsekwencji, ze względu na różnorodny charakter prawny omawianych relacji, rozważania nad wieloma stosunkami prawnymi ubezpieczeń emerytalnego i rentowych należy prowadzić z punktu widzenia przedmiotu ochrony, tzn. przeprowadzenia analizy praw i obowiązków stron w obrębie udzielonej gwarancji na wypadek ziszczenia się socjalnego ryzyka (gwarancyjne stosunki prawne ubezpieczeń społecznych) oraz zabezpieczenia uprawnień socjalnych po wystąpieniu tego ryzyka (realizacyjne stosunki prawne ubezpieczeń społecznych).Z uwagi na wielość różnorodnych pod względem charakteru prawnego stosunków prawnych ubezpieczeń społecznych, ustalenie pojęcia spraw z zakresu ubezpieczeń emerytalnego i rentowych dokonywać należy w oparciu o specyficzny (tj. właściwy tylko prawu ubezpieczeń społecznych) i jednolity przedmiot omawianych więzi prawnych, czyli zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej na wypadek (faza gwarancyjna) i po ziszczeniu się (faza realizacyjna) ryzyka socjalnego. W ten sposób określony przedmiot stanowi materialnoprawną podstawę kwalifikacji spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych jako spraw cywilnych w znaczeniu formalnym.
Drugi dzień obrad rozpoczął się od wystąpienia prof. dr Aleksandry Wiktorow, która skoncentrowała się na proceduralnych i techniczno-organizacyjnych kwestiach związanych z przyznawaniem, obliczaniem i wypłatą rent i emerytur, zawartych w projektach ustaw dotyczących nowych zasad obliczania rent z tytułu niezdolności do pracy, emerytur kapitałowych, emerytur pomostowych, funduszy dożywotnich emerytur kapitałowych (według stanu na początek września 2008 r.). Referentka dokonała też krytycznej oceny niektórych merytorycznych rozwiązań zawartych w tych projektach.
Prof. A. Wiktorow zwróciła uwagę, że powyższe projekty ustaw nakładają na Zakład Ubezpieczeń Społecznych nowe obowiązki, związane z obsługą prywatnych zakładów emerytalnych. Nowe rozwiązania są złożone i nie zawsze będą zrozumiałe dla ubezpieczonych oraz emerytów i rencistów.
Projekt ustawy regulującej nowe zasady wymiaru rent z tytułu niezdolności do pracy przewiduje, że renty te będzie się obliczać tak jak nowe emerytury, czyli dzielić kwotę zwaloryzowanych składek na ubezpieczenie emerytalne przez przeciętne trwanie życia osób w wieku 60 lat. Dla osób będących członkami otwartych funduszy emerytalnych podstawa wymiaru renty jest ustalana w specjalny sposób, podwyższając kwoty składek w FUS do kwoty, którą mieli by ubezpieczeni nie należąc do OFE. Jednocześnie uzupełnia się okresy ubezpieczenia do pełnych 30 lat, ale nie dłużej niż do dnia, w którym rencista ukończyłby 60 lat.Projektodawca zdaje sobie sprawę z tego, że renty te będą niskie i proponuje kilka środków zaradczych powodujących rozdźwięk w spójności ubezpieczenia emerytalnego i rentowego.Po pierwsze, uznaje się, że każdy potencjalny ubezpieczony niezdolny do pracy pracowałby co najmniej 30 lat, podczas gdy do minimalnej emerytury żąda się 20 lat okresów ubezpieczenia od kobiet i 25 lat od mężczyzn.Po drugie, mimo różnego minimalnego wieku emerytalnego, dla obliczenia renty bierze się dalsze trwanie życia dla wieku 60 lat, a więc wieku emerytalnego dla kobiet, co może być uznane za dyskryminujące dla mężczyzn (ich wiek emerytalny wynosi 65 lat). Podobnie kwestia hipotetycznego stażu, uzupełnianego do osiągnięcia wieku 60 lat dla obu płci.Po trzecie, znosi się zasadę zmniejszania i zawieszania renty z tytułu niezdolności do pracy przy kontynuowaniu zatrudnienia czy innej aktywności zawodowej, przy pozostawieniu takich rozwiązań w odniesieniu do rent rodzinnych i emerytur.
W ocenie prof. A. Wiktorow szczególnie istotna jest ostatnia wskazana zmiana. Sugeruje ona bowiem, że ustawodawca zmienił podejście do rent z tytułu niezdolności do pracy. Do tej pory ich zadaniem było zastąpienie utraconego dochodu. Przy zezwoleniu zarobkowania bez ograniczeń renta nabiera w większym stopniu charakteru odszkodowania. Wobec powyższego pracodawca w ogóle nie musi mieć informacji o tym, że jego pracownik jest niezdolny do pracy. Zatrudniając go na stanowisku, które jest dla niego nieodpowiednie może przyczyniać się do pogarszania stanu zdrowia. Powstaje też pytanie o badania dopuszczające do pracy, w szczególności, czy pracownik z orzeczeniem całkowitej niezdolności do pracy będzie miał obowiązek poinformowania o tym lekarza wydającego orzeczenie o zdolności do pracy jak również, czy pracownik może być jednocześnie całkowicie niezdolny do pracy według lekarza orzecznika ZUS i zdolny do pracy bez ograniczeń?Ponadto osoby pobierające rentę rodzinną, niemające orzeczenia o niezdolności (np. matki wychowujące dzieci) nie mogą pracować bez ograniczeń, a takie same osoby z orzeczeniem o niezdolności do pracy mają prawo do osiągania niczym nieograniczonych zarobków. Referentka podkreśliła, że jest to niczym nieuzasadnione i całkowicie nielogiczne rozwiązanie.Dalsze komplikacje związane z rentami rodzinnymi powstaną po rozpoczęciu wypłat emerytur z II filaru, kiedy zaczną obowiązywać odmienne zasady łączenia różnych rodzajów świadczeń dla osób pobierających te renty tylko z FUS bądź również z zakładów emerytalnych. Zdecydowanie faworyzowane są osoby należące do dwóch filarów, mimo opłacanej wcześniej takiej samej składki. Wystąpi sytuacja różnych świadczeń za tę samą składkę. Jest to tym bardziej skomplikowane, że po jednym zmarłym mogą różnym osobom przysługiwać różne renty, co dotychczas nigdy nie miało miejsca.Projekty ustawy o emeryturach kapitałowych oraz o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych należy rozpatrywać łącznie. Można je analizować z dwóch punktów widzenia: przyszłych emerytów oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.Z punktu widzenia emeryta ustawy są trudne w odbiorze, nie zapewniają komfortu najlepszego wyboru, nie dają też poczucia bezpieczeństwa dochodów. Projekty mogą budzić wątpliwości również z punktu widzenia ich umocowania konstytucyjnego. Wystarczy jedno pytanie – czy jeśli jest przymus należenia do otwartego funduszu emerytalnego, można później stwierdzić, że emerytura kapitałowa nie przysługuje, bo za mało środków zostało zgromadzone? OFE cały czas czerpało zyski z kapitału uczestnika, poczym ten kapitał jest, jako za niski na emeryturę, przekazywany do FUS. Projekt nie daje odpowiedzi na pytanie – co w sytuacji, gdy emerytura okresowa jest wyższa od dożywotniej, a może być to zjawisko nagminne. Czy właściwe jest przyjęcie rozwiązania, wg. którego emerytura będzie przez pierwsze 5 lat pobierania wyższa niż ta otrzymywana do końca życia?Prof. A. Wiktorow stwierdziła, że analizy wymaga rola Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w realizacji wypłat emerytur z II filaru. Ma on zapewnić pełną obsługę nie tylko emerytów na każdym etapie – od przyjmowania wniosku, obliczania emerytury po dożywotnią wypłatę,ale też ma obsługiwać zakłady emerytalne i prowadzić rozliczenia finansowe między nimi.Obsługa ma być prowadzona w tym zakresie przez ZUS bezpłatnie. Zatem odpis z FUS przeznaczony ustawowo na określone cele ma również finansować działalność prywatnych podmiotów, jakimi są zakłady emerytalne. Te zaś zakłady mają zagwarantowane dochody własne na poziomie do 3,5% wypłacanych emerytur. Jest to podejście dotychczas niespotykane na styku podmioty publiczne – podmioty prywatne. Bowiem dotychczas na realizacje każdego zadania zleconego Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych na mocy różnych ustaw i niezaliczonego w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych do jego działalności statutowej, były zawsze przewidziane odpowiednie środki finansowe.Odpis jest dokonywany od składek do FUS, czyli nie od składek do funduszy emerytalnych, od których OFE potrąca własną opłatę. Opłata ta jest zresztą dużo wyższa w ujęciu procentowym niż odpis od FUS, dochodzi do niej jeszcze opłata za zarządzanie, pobierana co miesiąc od wszystkich aktywów członków OFE. Można powiedzieć, że występuje paradoks – zarówno OFE jak i fundusze dożywotnich emerytur kapitałowych pobierają od swoich klientów opłaty, a koszty obsługi ponosić ma ZUS, a właściwie budżet państwa. Jeśli bowiem podniesiony będzie odpis, aby pokryć koszty obsługi wypłat II filaru, to mniej składek trafi do FUS, czyli potrzebna będzie większa dotacja z budżetu. Kwestia relacji fundusze emerytalne – ZUS – budżet państwa wymagają szczegółowego omówienia, są bowiem niezwykle ważne dla funkcjonowania całego systemu ubezpieczeń społecznych.Realizacja ustawy o emeryturach pomostowych w wersji proponowanej w ustawie nie będzie nastręczała ZUS większych trudności. Trudne będzie dla niektórych ubezpieczonych udowadnianie okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach. Nie wydaje się, aby utworzenie właściwego rejestru mogło nastąpić szybko. W ostatnich dniach (początek września 2008 r.) jeszcze nie wiadomo czy ustawa będzie ograniczona do określonych roczników ubezpieczonych czy też będzie działała bezterminowo, nieznana jest wysokość składki i źródło finansowania.
Następnie swój referat na temat „Postępowanie dowodowe w sprawach emerytalno-rentowych” wygłosił dr Marek Pogonowski. Autor skupił się na problematyce związanej z prowadzeniem postępowania dowodowego w sprawach z zakresu ubezpieczeń emerytalno-rentowych. Na wstępie stwierdził, że głównym motywem podjęcia tematu jest przekonanie, że odpowiednio przeprowadzone postępowanie dowodowe i poprawna ocena materiału dowodowego daje gwarancję właściwych rozstrzygnięć administracyjnych oraz sądowych. Postępowanie dowodowe przeprowadzone w sposób rzetelny, przyczynia się ponadto do zaoszczędzenia czasu i obniżenia kosztów postępowania.W kolejności autor omówił okoliczności podlegające wyjaśnieniu, istotę postępowania dowodowego, poszczególne dowody, ciężar dowodu oraz istotę sądowego postępowania dowodowego.W podsumowaniu dr M. Pogonowski stwierdził, że dają się zauważyć tendencje, z których najbardziej optymistyczną stanowi malejąca liczba zmienianych przez sądy decyzji administracyjnych wydawanych przez organy rentowe, co świadczyć może, iż organy te coraz poprawniej prowadzą postępowanie dowodowe. Referent wskazał również na problemy związane z nieprzystającymi do rzeczywistości regulacjami prawnymi, z brakiem przepisów określających rodzaj dowodów niezbędnych do ustalenia prawa i wysokości świadczeń w przypadkach, gdy informacje o ubezpieczonych zawarte na koncie ubezpieczonego są niepełne lub niepoprawne, małą troską ubezpieczonych o gromadzenie dokumentów potwierdzających przebieg ubezpieczenia oraz problem, który być może pojawi się w 2009 roku, związany z emeryturami kapitałowymi, których przyznanie opierać się będzie na wcześniej wydawanych decyzjach o ustaleniu kapitału początkowego.
Przedostatni referat wygłosiła dr Renata Babińska – Górecka na temat „Wznowienie postępowania w sprawach emerytalno – rentowych”.
Przedmiotem referatu była analiza instytucji wznowienia postępowania w sprawach emerytalno – rentowych z ubezpieczenia społecznego. Analizując instytucję wznowienia postępowania w sprawach emerytalno – rentowych, autorka zwróciła uwagę na kilka jej zasadniczych cech, które stanowią o jej swoistości i odrębności względem wznowienia postępowania uregulowanego w kpa i kpc Należy do nich przede wszystkim: podstawa (podstawy) prawna wznowienia postępowania w sprawach emerytalno -rentowych, przesłanki warunkujące dopuszczalność tego wznowienia oraz zagadnienie wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym rozstrzygnięciem organu odwoławczego.
Podstawę prawną wznowienia postępowania w sprawach emerytalno – rentowych zakończonych prawomocnymi decyzjami rentowymi, od których nie zostało wniesione odwołanie, stanowi wyłącznie przepis art. 114 ust. 1 i la ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Nie mogą jej stanowić natomiast przepisy art. 145 § 1 kpa, art. 145a kpa oraz przepisy o uchyleniu i zmianie prawidłowych decyzji administracyjnych (art. 154 i 155 kpa).
Ponowne ustalenie na podstawie art. 114 ust. 1 i la ustawy emerytalnej jest dopuszczalne pod warunkiem wydania decyzji przez organ rentowy, jej uprawomocnienia się oraz występowania w jej treści rozstrzygnięcia w kwestii nabycia prawa do emerytury lub renty. Z kolei przymiot prawomocności mogą uzyskać ostateczne decyzje w sprawach o emerytury i renty, od których przysługuje odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Wznowienie postępowania na podstawie art. 114 ust. 1 i la ustawy emerytalnej może zatem dotyczyć postępowania zakończonego prawomocną decyzją odmowną lub ustalającą, decyzją o podjęciu wypłaty świadczenia lub jej wstrzymaniu oraz decyzją wstrzymującą wypłatę świadczeń przyznanych w drodze wyjątku, na podstawie decyzji Prezesa ZUS.
Określone w art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej przesłanki ponownego ustalenia w postaci przedłożenia nowych dowodów oraz ujawnienia okoliczności należy interpretować inaczej niż występujące w art. 145 § 1 pkt 5 kpa podstawy wznowienia postępowania administracyjnego, wyrażone poprzez sformułowanie „wyjdą na jaw istotne dla sprawy nowe okoliczności faktyczne lub nowe dowody”. Otóż zwrot „przedłożenie nowych dowodów” użyty w art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej obejmuje zarówno przypadki ujawnienia dowodów istniejących przed wydaniem decyzji, jak i sytuacje zgłoszenia dowodów uzyskanych po wydaniu decyzji, pod warunkiem, że wynikają z nich fakty powstałe przed tym momentem. Natomiast użyty w przepisie art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej zwrot „okoliczności” może oznaczać zarówno okoliczności faktyczne, jak i okoliczności sprawy, czyli nie tylko fakty, których ustalenie warunkuje wydanie decyzji, lecz także wszelkie zachowania uczestników postępowania w sprawie ustalenia prawa, np.: okoliczność nieustalenia warunków nabycia uprawnień lub niezebrania dowodów, niezbędnych dla wydania decyzji rentowych.Podstawę prawną wznowienia postępowania w sprawach emerytalno – rentowych, w sytuacji gdy sprawę taką rozstrzygnął sąd, rozpoznając odwołanie od decyzji organu rentowego albo odwołanie złożone z powodu niewydania decyzji w terminie 2 miesięcy od wniesienia wniosku określa m. in. przepis art. 114 ust. 2 ustawy emerytalnej.W określonych w przepisach art. 114 ust. 2 pkt 1 i pkt 3 ustawy emerytalnej przypadkach ustalenia prawa do świadczeń lub ich wysokości przez sąd jako organ odwoławczy, ponowne ustalenie następuje przed organem rentowym. Sąd ma kompetencje do wznowienia postępowania, w którym, ustalając prawo do emerytury lub renty, oddalił odwołanie od decyzji rentowej, tylko w sytuacji wystąpienia łącznie okoliczności niekorzystnych dla zainteresowanego i niezależnych od jego postawy (zachowania się).Zgodnie bowiem z art. 114 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej, organ rentowy występuje do organu odwoławczego z wnioskiem o wznowienie postępowania przed tym organem, gdy z przedłożonych dowodów lub ujawnionych okoliczności wynika, że prawo do świadczeń nie istnieje lub że świadczenia przysługują w niższej wysokości; z wnioskiem tym organ rentowy może wystąpić w każdym czasie. Ów wniosek organu rentowego stanowi względem skargi o wznowienie postępowania, uregulowanej w kpc odrębną instytucję inicjującą równoprawne postępowanie.
Ostatnim referatem na konferencji był referat dr Ewy Kuleszy na temat „Ochrona danych”. Autorka stwierdziła w nim między innymi, że ustawa o ochronie danych osobowych określa nie tylko uprawnienia osób, w tym prawo do kontroli kto, gdzie, na jakiej podstawie, w jakim celu i w jakim zakresie przetwarza ich dane osobowe, ale nakłada na wszystkie podmioty przetwarzające dane, tzw. administratorów danych, poza wprost wyłączonymi przepisami prawa, obowiązki w celu zabezpieczenia danych przed ich przetwarzaniem niezgodnym z prawem, nieuprawnionym udostępnieniem, zniszczeniem lub zmianą. Obowiązki takie spoczywają, również na podmiotach wykonujących przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych.Obowiązki w zakresie ochrony danych osobowych, wykonywane przez administratorów danych przetwarzających dane na potrzeby ubezpieczeń społecznych, nie są różnicowane ze względu na rodzaj ubezpieczenia społecznego, podkreślenia wymaga jedynie fakt, iż dane przetwarzane na potrzeby ubezpieczeń społecznych są niezwykle szerokie, obejmują także dane wymagające szczególnej ochrony oraz informacje nie tylko o osobach ubezpieczonych, ale i o osobach trzecich co sprawia, że obowiązki w zakresie ochrony danych osobowych winny być wykonywane ze szczególną starannością.Spośród wielu zagadnień związanych z ochroną danych w działalności podmiotów wykonujących zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych, dr E. Kulesza wybrała dwa: dotyczące zakresu danych przetwarzanych przez te instytucje oraz możliwości kontrolowania adekwatności danych przez organ ochrony danych osobowych, a także zagadnienie udostępniania danych, zwłaszcza podmiotom posiadającym szczególne uprawnienia do żądania udostępnienia danych (organom służb specjalnych i organom kontroli skarbowej).
Po wygłoszeniu referatów zarówno w pierwszym jak i w drugim dniu konferencji Przewodniczący obrad ogłosił dyskusję, w trakcie której zgłaszano liczne pytania i uwagi.
Dyskusję zdominowały zagadnienia związane z tematem wznowienia postępowania. W jednej z wypowiedzi (Z. Andrzejczak) zwrócono uwagę na zasadnicze różnice w uregulowaniach z zakresu wznowienia postępowania w ustawach dotyczących ubezpieczeń społecznych a w innych regulacjach, w szczególności w kpa. Postulowano aby nie używać zamiennie pojęcia „wznowienie postępowania” z pojęciem „ponowne ustalenie prawa”, gdyż są to różne pojęcia. Należy przyjąć, że ustawodawca celowo w prawie ubezpieczeń społecznych użył innego sformułowania niż wznowienie postępowania. Geneza uregulowania ponownego ustalenia prawa wskazuje, że intencją ustawodawcy było odformalizowanie tej instytucji prawa i odformalizowanie związanego z tym postępowania. Czy jest więc zasadne stanowisko Sądu Najwyższego, aby w tego rodzaju sprawach stosować art. 149 kpa (tj. wydać postanowienie o wznowieniu postępowania)? W postępowaniu przed organem rentowym postanowienia są przecież niezaskarżalne, a wypełnienie zasad ogólnych kpa można osiągnąć poprzez zastosowanie art. 61 kpa, zgodnie z którym wniosek o ponowne ustalenie prawa wszczyna postępowanie, a gdy jest ono wszczynane z urzędu to wówczas organ rentowy powinien zawiadomić o tym stronę postępowania. Ponadto w postępowaniu ubezpieczeniowym decyzja o odmowie ponownego ustalenia prawa i tak będzie podlegać merytorycznej kontroli przez sąd ubezpieczeń społecznych dla którego zgodnie z tym co na konferencji powiedziano nie mają znaczenia uchybienia formalne (tj. czy wydano postanowienie czy nie o wszczęciu postępowania w sprawie ponownego ustalenia prawa). Nie można koncentrować się tylko na takim aspekcie ponownego ustalenia prawa, które dotyczy decyzji ZUS obarczonych błędem i to na niekorzyść ubezpieczonych. Instytucja ta reguluje również takie sytuacje, gdy decyzja formalnie jest prawidłowa lecz po jej wydaniu ubezpieczony zbierze nowe dowody i w ten sposób wykaże podstawy do ponownego ustalenia prawa, z korzyścią dla ubezpieczonego. W takiej sytuacji nawet wówczas, gdy decyzja pierwotna była przedmiotem oceny przez sąd, który oddalił odwołanie, odformalizowanie procedury ponownego ustalenia prawa ma ten skutek, że na korzyść strony ZUS ma prawo sam ponownie ustalić ponownie prawo, bez wznowienia postępowania sądowego. Natomiast, gdy strona uzyskała dla siebie korzystny wyrok a po jego uprawomocnieniu ujawnią się okoliczności pozwalające zweryfikować ustalone prawo na niekorzyść ubezpieczonego, to wówczas ZUS musi złożyć do sądu wniosek o wznowienie postępowania sądowego. Odrębna regulacja ponownego ustalenia prawa niż w kpa znajduje także uzasadnienie w charakterze wydawanych decyzji jak i charakterze norm prawnych regulujących materię ubezpieczeń społecznych. Prawomocne decyzje organu rentowego mają w zasadzie charakter deklaratoryjny, stwierdzają sytuacje prawne wnioskodawców ukształtowane z mocy prawa. Jeśli zatem zostaną spełnione przesłanki weryfikacji prawomocnej decyzji rentowej, określone w przepisie art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej i w toku ponownego postępowania wyjaśniającego okaże się, iż prawo do świadczenia nie istniało, wówczas wypłata świadczenia zostaje wstrzymana w trybie art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy emerytalnej. W takich okolicznościach powoływanie się na zasadę ochrony praw nabytych jest nieuzasadnione, ponieważ zasada ochrony praw nabytych nie obejmuje praw, które zostały nabyte niesłusznie. Zatem także uchybienie organu rentowego na korzyść wnioskodawcy, które ma wpływ na ustalenie prawa do świadczeń lub ich wysokości, może stanowić przesłankę weryfikacji prawomocnej decyzji rentowej z urzędu w trybie przepisu art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej. Wskazano również na problem tego rodzaju, czy ponowne ustalenie prawa zastępuje tylko wznowienie postępowania w rozumieniu kpa, czy także inne tryby wzruszania decyzji ostatecznych np. takie jak uchylenie, zmiana oraz stwierdzenie nieważności decyzji? Zwrócono uwagę na zagadnienie konieczności uchylania poprzednich decyzji, gdy dochodzi do ponownego ustalenia prawa. Wykazywał, że inaczej niż w kpa, w prawie ubezpieczeń społecznych dlatego użyto terminu ponowne ustalenie prawa a nie wznowienie postępowania, aby między innymi pokazać, że zachodzi w tym postępowaniu niejako oderwanie od decyzji, tj. że nie ma konieczności uchylania poprzednich decyzji mimo ponownego ustalenia prawa. Wynika to z tego, że pierwotna decyzja w ustalonym stanie prawnym zgromadzonym materiale dowodowym może być zupełnie prawidłowo wydana zgodnie z prawem proceduralnym i nienaruszająca prawa, a konieczność weryfikacji ustalonego prawa (np. na korzyść ubezpieczonego) wynika z przedłożenia nowych dowodów. W takiej sytuacji wydaje się, że nawet nie powinno się uchylać poprzedniej decyzji, gdyż w momencie jej wydawania formalnie odpowiadała ona prawu.Ponowne ustalenie prawa jest oderwane od konkretnej decyzji niezależnie od ilości wcześniej wydanych decyzji w sprawie. Ponownie ustalić prawo można w każdym czasie, przedawnia się natomiast roszczenie o wypłatę, termin prekluzyjny do podjęcia wypłaty i do spłaty ponownie ustalonego świadczenia wynosi maksymalnie za okres do trzech lat.Art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy emerytalnej reguluje wstrzymanie wypłaty świadczenia, gdy okaże się, że prawo nie istniało – jak ustalić, że prawo nie istniało – do tego właśnie służy instytucja ponownego ustalenia prawa. W takiej sytuacji należy się zastanowić, czy konsekwencją wstrzymania wypłaty jest konieczność uchylenia wszystkich poprzednich decyzji np. z kilku lat? Może się zdarzyć, że prawo do świadczenia zostanie przyznane np. za okres 20 lat wstecz a wypłata, w przypadku braku błędu ZUS, zostanie podjęta od miesiąca złożenia wniosku o ponowne ustalenie prawa. Czy więc istnieje konieczność uchylania bądź zmiany wszystkich decyzji skoro to nie jest wznowienie postępowania a ponowne ustalenie prawa lub zobowiązania i to za zamknięty okres do 3 lat?
Relacjonując dyskusję z konferencji wskazać należy na obszerną wypowiedź, a w istocie referat Pana Jarosława Jankowiaka, który w imieniu własnym i dwóch innych osób (dr Anny Musiały i Andrzeja Milewskiego) przedstawił refleksje dotyczące ust. 5 art. 66 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jako mechanizmu kontroli decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Podstawowy problem to: czy ów przepis ma znaczenie drugoplanowe, zawężone do norm prawnych tworzących instytucje skargi i wniosku w ujęciu działu VIII kpa, czy też cechuje się o wiele istotniejszą doniosłością?Interpretacja § 1 art. 157 kpa w związku z ust.5 art. 66 ustawy o sus prowadzi do wniosku, że organem właściwym według § 1 art. 157 kpa do stwierdzenia nieważności decyzji ZUS jest minister określony w analizowanym tu przepisie ustawy o sus. W ramach szczególnego trybu pozaodwoławczego mającego za przedmiot stwierdzenie nieważności decyzji, organ właściwy do procedowania w tej kwestii działa jako organ I instancji. Zatem w kontekście regulacji ust.5 art. 66 ustawy o sus organem prowadzącym w I instancji postępowanie w przedmiocie stwierdzenia nieważności decyzji jest wymieniony tam minister (jako organ wyższego stopnia nad ZUS), a nie organ rentowy (będący organem niższego stopnia, a wiec organem niemającym, z uwagi na § 1 art. 157 kpa, kompetencji do procedowania co do stwierdzenia nieważności). Jako przykład wskazano decyzję Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 sierpnia 2008r.(nr DUS/053/2175/AS/08), którą – po przyjęciu, że nie było podstaw do odmowy na mocy § 3 art. 157 kpa wszczęcia postępowania w sprawie nieważności decyzji – odmówił on stwierdzenia nieważności decyzji odmawiającej przedłużenia miesięcznego okresu zasiłku chorobowego (z uwagi na brak przesłanek z § 1 art. 156 kpa), powołując się na art. 156-158 kpa w zw. z art. 123 ustawy o sus w zw. z ust. 5 art. 66 ustawy o sus. Decyzja zawierała pouczenie, że służy od niej – w trybie § 3 art. 127 kpa – wniosek o ponowne rozpoznanie sprawy.
Zwrócono również uwagę na problem, jaki wyłania się przy analizie ogólnego stosunku ust. 5 art. 66 ustawy o sus do trybu odwoławczego określonego w art. 83 ustawy o sus (w zw. z § 2-3 art. 476 kpc). Opowiedziano się za poglądem, że w odniesieniu do decyzji z zakresu ubezpieczeń społecznych mającej zarówno administracyjno-procesową jak i materialną płaszczyznę odwołanie służy: w zakresie wymiaru procesowego do organu wyższego stopnia, tj. do ministra a w zakresie wymiaru materialno-prawnego do sądu ubezpieczeń społecznych. Kontrola procesowego wymiaru takiej decyzji musiałaby wyprzedzać jej kontrolę materialną, tę dokonywaną przed sądem ubezpieczeń społecznych. W konsekwencji, sądy ubezpieczeń społecznych niejednokrotnie musiałyby zawieszać postępowanie na czas zakończenia się postępowania w przedmiocie kontroli procesowego aspektu decyzji.
W toku dyskusji, podzielając niektóre krytyczne uwagi prof. A. Wiktorow dotyczące rozwiązań proponowanych w projektach ustaw wieńczących reformę emerytalną z 1999 r. wskazano na marginalną znajomość projektowanych rozwiązań w środowiskach zainteresowanych problematyką ubezpieczeń społecznych (dr K. Ślebzdak).
Inną poruszoną w dyskusji kwestią był problem związania organu rentowego wyrokami sądów w sprawach, w których nie był stroną a dotyczących wyroków zastępujących oświadczenia woli (Z. Andrzejczak). Np. chodzi o sytuacje, gdy pracodawca nie wydał świadectwa pracy a pracownik uzyskał wyrok zaoczny nakazujący pracodawcy wydać świadectwo pracy o określonej treści. Taki wyrok zgodnie z kpc zastępuje oświadczenie woli pracodawcy. Samo świadectwo pracy wystawione przez pracodawcę nie jest wiążące dla ZUS i może on inaczej ocenić fakt zatrudnienia i nie dać wiary temu dowodowi. Czy wobec tego wyrok zastępujący wydanie świadectwa pracy wiąże organ rentowy czy nie? Czy ZUS w takiej sytuacji może kwestionować fakt istnienia stosunku pracy na tej podstawie, że faktycznie umowa o pracę była fikcyjna?Nawiązano również do postawionego w wystąpieniu prof. W. Sanetry pytania dotyczącego tego, czy skargę kasacyjną można oprzeć na zarzucie naruszenia przez organ rentowy przepisów kpa i przepisów postępowania ujętych w prawie emerytalno-rentowym. Uznano, że powołanie naruszenia prawa proceduralnego przed organem rentowym jako podstawę kasacji polegającej na naruszeniu prawa materialnego prawdopodobnie spowoduje odrzucenie skargi przez Sąd Najwyższy, gdyż niewątpliwie nie jest to prawo materialne. Należałoby więc wskazać naruszenie czy to prawa naturalnego w związku z naruszeniem prawa proceduralnego przed organem rentowym lub też naruszenie prawa procesowego – konkretnego przepisu kpc w związku z przepisami proceduralnymi dotyczącymi postępowania przed organem rentowym (Z. Andrzejczak).
W dyskusji brali również udział prelegenci uzupełniając swoje referat i ustosunkowując się do wskazywanych problemów i niejasności przepisów prawnych.
Prof. W. Sanetra stwierdził, że w dyskusji nie da się rozwiązać wszystkich problemów a poza tym poglądy wyrażane w dyskusji mogą okazać się odmienne od orzecznictwa jakie się utrwali w kategorii danych problemów. W każdym razie nawet w kwestiach podnoszonych przez prof. A.Wiktorow, co do przekazania spraw wyliczenia i wypłaty emerytur z II filara do ZUS w sytuacji, gdy faktycznie stroną ewentualnego postępowania odwoławczego od takich decyzji powinny być zakłady emerytalne a nie ZUS, jeśli zostaną przyjęte rozstrzygnięcia prawne nie w pełni przystające do opracowań doktryny to i tak sądy orzekające w konkretnych sprawach będą musiały te problemy rozwiązać na bieżąco. Na tle tych rozstrzygnięć ukształtuje się dopiero orzecznictwo Sądu Najwyższego, którym w przyszłości będzie można się kierować nie tylko przy wyrokowaniu ale także rozstrzyganiu konkretnych spraw. Odnosząc się do problemu związania organu rentowego wyrokami sądów, prof. W. Sanetra uznał, że ZUS jest związany rozstrzygnięciem zawartym w sentencji wyroku sądu rejonowego, wydanego w sprawie, w której nie był stroną. Stwierdził też, że w jego ocenie, jako podstawę kasacji polegającą na naruszeniu prawa materialnego powinno się traktować naruszenie prawa proceduralnego przed organem rentowym.
Prof. A. Wróbel zwrócił uwagę na brak publikacji na temat zastosowania przepisów kpa w postępowaniu emerytalno-rentowym.
Po zakończeniu dyskusji prof. dr hab. Barbara Wagner, Przewodnicząca Zarządu Głównego Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego, podziękowała wszystkim uczestnikom konferencji za udział, a w szczególności referentom za wysoki poziom merytoryczny przygotowanych referatów.
Podsumowując konferencję głos zabrała Maria Nowak – Przewodnicząca Wielkopolskiego Oddziału PSUS, która zakończyła konferencję w imieniu organizatorów oraz podziękowała wszystkim jej uczestnikom i sponsorom. (Z.A., M.G.)