Ubezpieczenie emerytalne w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, cz. II
4. Uprawnienia funkcjonariuszy służb mundurowych
Przed reformą systemu ubezpieczeń społecznych z 1999 r. zawodowi wojskowi, funkcjonariusze Policji i innych służb podlegali odrębnym zasadom zaopatrzenia emerytalno-rentowego, w którym świadczenia były finansowaneze środków budżetowych (bez składki na ubezpieczenia społeczne) i opierały się na szczególnym tytule; nabywanie uprawnień emerytalnych i rentowych w tym systemie następowało bowiem wyłącznie z tytułu posiadania wysługi lat w służbie lub utraty zdolności do służby17. W ramach reformy ustawodawca dążył do stworzenia jednolitego systemu emerytalno-rentowego, obejmującego możliwie najszerszy krąg osób. W związku z tym jednolity dotąd system zaopatrzenia emerytalnego służb mundurowych został podzielony na dwie części: funkcjonariusze, którzy w dacie wejścia w życie reformy pozostawali już w służbie podlegali nadal dotychczasowym zasadom ustalania uprawnień emerytalnych i rentowych (system zaopatrzeniowy), natomiast osoby, które wstąpiły do służby po tej dacie zostały objęte ogólnym systemem ubezpieczeniowym, tzn. nabywały prawo do emerytury lub renty na zasadach określonych w ustawie emerytalnej, po spełnieniu takich samych warunków, jakie są wymagane od ogółu ubezpieczonych. W stosunku do wszystkich zawodowych wojskowych i funkcjonariuszy policji (także tych, którzy pozostali w systemie zaopatrzeniowym) ujednolicono natomiast zasady waloryzacji świadczeń emerytalno- rentowych oraz zasady zmniejszania lub zawieszania wypłaty tych świadczeń w razie dalszego zarobkowania, przyjmując rozwiązania obowiązujące w ogólnym systemie emerytalnym.
Zagadnienia te były przedmiotem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia 1999 r. (K 4/99), w którym chodziło o stwierdzenie zgodności z Konstytucją (art. 2 i 32) art. 159 pkt 1 i art. 160 pkt 1 ustawy emerytalnej oraz art. 159 pkt 2 i art. 160 pkt 2 tejże ustawy, nadającym nowe brzmienie odpowiednim przepisom zawartym w ustawach o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych i zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji i innych służb pokrewnych, w następstwie czego poddano waloryzację emerytur i rent, przysługujących tym osobom oraz ich dalsze zarobkowanie zasadom przewidzianym dla ogółu ubezpieczonych, uregulowanymw ustawie emerytalnej18.
Należy wyjaśnić, iż według ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym służb mundurowych w razie osiągania przez emeryta lub rencistę wojskowego lub policyjnego wynagrodzenia lub dochodu z pracy zarobkowej, który łącznie z emeryturą lub rentą w danym roku przekraczał w stosunku miesięcznym kwotę podstawy wymiaru tych świadczeń, następowało zmniejszenie świadczenia o kwotę tego przekroczenia, jednak nie więcej niż o 25% świadczenia. Natomiast po zmianie, wprowadzonej przez kwestionowane przepisy, w przypadku emerytów (którzy nie ukończyli 60 lat kobiety i 65 lat mężczyźni) lub rencistów wojskowych lub policyjnych, osiągających dochody z tytułu pracy zarobkowej następowało zawieszenie prawa do świadczeń, jeżeli dochód przekraczał kwotę odpowiadającą 130% średniego wynagrodzenia z kwartału kalendarzowego, bądź zmniejszenie świadczeń o kwotę przekroczenia, gdy dochód był wyższy od kwoty odpowiadającej 70% tegoż wynagrodzenia.
Zdaniem wnioskodawców (grupy posłów) kwestionowane przepisy, pogarszając sytuację wskazanej grupy osób, naruszają zasady zaufania jednostki do państwa i ochrony praw nabytych. Odstępstwa od wcześniej istniejących regulacji nie da się też pogodzić z zasadami sprawiedliwości społecznej. Według wnioskodawcy jednakowe potraktowanie w zakresie dodatkowego zarobkowania emerytów i rencistów pobierających świadczenia z powszechnego systemu oraz tych, którzy uzyskują te świadczenia z zaopatrzenia emerytalnego służb mundurowych, nie znajduje uzasadnienia ze względu na zasadnicze różnice, jakie istnieją między zasadami nabywania prawa do tych świadczeń, a także między samą pracą a służbą.
W cytowanym orzeczeniu Trybunał stwierdził zgodność z Konstytucją przepisów ustawy emerytalnej, zmieniających w odniesieniu do służb mundurowych zasady waloryzacji, uznał natomiast za niekonstytucyjne przepisy wprowadzające zmiany dotyczące zawieszalności lub zmniejszania świadczeń w razie dalszego zarobkowania. W odniesieniu do pierwszej kwestii Trybunał uznał, iż zmiana w odniesieniu do służb mundurowych mechanizmu waloryzacji (zdaniem wnioskodawcy na niekorzyść uprawnionych) nie może być przedmiotem oceny Trybunału. Merytoryczna trafność i celowość rozwiązań ustawowych pozostaje bowiem poza zakresem jego kompetencji i należy do sfery objętej swobodą przysługującą organom władzy ustawodawczej.
Mając powyższe na uwadze Trybunał ograniczył się do oceny, czy kwestionowane przepisy, zmieniające zasady waloryzacji, są zgodne z zasadą ochrony praw nabytych. Waloryzacja świadczeń emerytalno-rentowych jest istotnym elementem prawa do zabezpieczenia społecznego, zagwarantowanego w art. 67 Konstytucji. Zdaniem Trybunału należy odróżnić prawo do waloryzacji rozumiane jako uprawnienie do zachowania stałej wartości ekonomicznej przyznawanych świadczeń od metody podwyższania(mechanizmu) nominalnej wartości tych świadczeń, przyjętej w obowiązujących przepisach. Kwestionowane przepisy ustawy emerytalnej nie pozbawiły uprawnionych prawa do waloryzacji świadczeń emerytalno-rentowych, zmieniły jedynie mechanizm waloryzacji. Jednakże mimo zmiany metody waloryzacji nie została naruszona istota instytucji przystosowującej wartość tych świadczeń do spadku siły nabywczej pieniądza, w którym wypłacane są świadczenia. Trybunał przypomniał swoje wcześniejsze stanowisko (por. orzeczenie TK z 14 marca 1995 r., K 13/94), iż ustawodawca ma prawo modyfikowania także opartych na przepisach emerytalno-rentowych praw słusznie nabytych, zwłaszcza w sytuacji przeobrażeń społecznych i gospodarczych. W przypadku kompleksowych i głębokich reform, takich jak reforma z 1999 r., modyfikację wcześniej przyznanych uprawnień może uzasadniać wewnętrzna spójność i sprawiedliwość nowego systemu. Odmienne uregulowanie dotąd zasad waloryzacji emerytur i rent służb mundurowych mogło być traktowane jako swego rodzaju grupowy przywilej. Trybunał uznał, iż przy gruntownej zmianie systemu ubezpieczeń społecznych zasada równości może uzasadniać modyfikację sfery dotychczasowych uprawnień. Trybunał nie zgodził się z poglądem wnioskodawcy, iż szczególny charakter służby funkcjonariuszy mundurowych uzasadnia ich wyjątkowe traktowanie, także gdy idzie o sposób waloryzacji przyznanych im świadczeń emerytalno- rentowych. Istotne podmiotowo różnice, uzasadniające zróżnicowanie ich statusu prawnego, co wyraża się m.in. odrębnymi warunkami nabycia prawa do świadczeń, występują tu bowiem do czasu pozostawania w służbie, natomiast po uzyskaniu świadczeń osoba taka staje się przede wszystkim emerytem lub rencistą i zasadniczo powinna podlegać regulacjom dotyczącym ogółu emerytów i rencistów.
Gdy idzie o zarzut dotyczący przepisów ustawy emerytalnej rozciągających na służby mundurowe stosowanie ogólnych zasad zawieszania lub zmniejszania świadczeń w razie dalszego wykonywania przez nich pracy zarobkowej, Trybunał uznał za zasadne stwierdzenie wnioskodawcy, iż przepisy te naruszają zasadę ochrony zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa. Regulacje dotyczące wpływu podjętego zatrudnienia bądź innej pracy zarobkowej i uzyskiwanych stąd dochodów na prawo do świadczeń emerytalnych są – zdaniem Trybunału – szczególnie ważne dla emerytów służb mundurowych, z uwagi na niestosowanie do nich, przy nabywaniu świadczeń, przesłanki osiągnięcia wieku emerytalnego lub przesłanki istnienia co najmniej ograniczonej zdolności do pracy, co uzasadnia dalszą aktywność zawodową wielu z nich. Wprowadzenie w odniesieniu do emerytów służb mundurowych nowej, niekorzystnej dla nich regulacji stanowi naruszenie zasady ochrony zaufania do państwa i prawa, jak również naruszenie bezpieczeństwa prawnego, należącego do wartości objętych ochroną, opartą na art. 2 Konstytucji.
W ocenie Trybunału trafny jest także zarzut naruszenia przez omawiane przepisy określonej w art. 32 Konstytucji zasady równości wobec prawa. Z powołanego przepisu, na co Trybunał wielokrotnie zwracał uwagę, wynika także akceptacja niejednolitego traktowania przez prawo podmiotów nieposiadających istotnej cechy wspólnej. W rozpatrywanej sprawie zachodzi taka sytuacja, gdyż przyjęte w zakwestionowanych przepisach kryterium wiekowe (chodzi o wiek przewidziany w art. 103 ust. 2 ustawy emerytalnej) nie ma uzasadnienia w odniesieniu do emerytów i rencistów służb mundurowych, gdzie nie wiek, lecz wyłącznie staż (wysługa lat w służbie) decyduje o nabyciu prawa do emerytury. Mechaniczne przeniesienie reguł przyjętych w systemie ogólnym do zachowanego – jako szczególny- systemu dotyczącego służb mundurowych, nie znajduje natomiast uzasadnienia aksjologicznego.
Z uwagi na istniejące w praktyce wątpliwości co do skutków omawianegoorzeczenia Trybunał Konstytucyjny, w postanowieniu z dnia 21 marca 2000 r., K 4/9919 wyjaśnił, iż uznanie niekonstytucyjności zakwestionowanych przepisów ustawy emerytalnej jest równoznaczne z przywróceniem (od dnia opublikowania orzeczenia) obowiązywania przepisów nowelizowanych, w brzmieniu jakie miały one przed 1 stycznia 1999 r. Powrót do zasad wcześniej obowiązujących okazał się jednak – po części – rozwiązaniem niekorzystnym, zwłaszcza dla emerytów i rencistów stosunkowo nisko uposażonych i osiągających niskie przychody z pracy zarobkowej. Stąd też w wyniku kolejnej nowelizacji ustaw wprowadzono, z dniem 1 stycznia 2001 r., nową regulację zasad wypłaty emerytur wojskowych i policyjnych w razie dalszego zarobkowania, w kształcie istotnie zbliżonym (ale nie identycznym) do zasad obowiązujących w powszechnym ubezpieczeniu emerytalnym. Odmiennie unormowano zwłaszcza sytuację prawną emerytów i rencistów wojskowych i policyjnych, którzy osiągają dodatkowe dochody z pracy zarobkowej w kwocie przekraczającej 130% przeciętnego wynagrodzenia z kwartału, wówczas bowiem nie następuje – tak jak w systemie ogólnym – zawieszenie prawa do świadczeń, lecz zmniejszenie kwoty emerytury lub renty o kwotę nie wyższą niż 25% ich wysokości.
Kolejna modyfikacja zasad zmniejszania świadczeń emerytalnych w razie osiągania dochodów z pracy zarobkowej, w odniesieniu do emerytów policyjnych, nastąpiła w wyniku orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 kwietnia 2008 r. (P 9/06). W orzeczeniu tym Trybunał orzekł, iż art. 41 ust. 1 i 2 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji i innych służb w związku z art. 104 ust. 8 pkt 1 i 2 ustawy emerytalnej, w zakresie w jakim przepisy te dopuszczają możliwość zmniejszenia policyjnej emerytury lub renty o kwotę wyższą niż 25% świadczenia, w razie osiągania przychodu z tytułu pracy zarobkowej wyższego niż 70% przeciętnego wynagrodzenia z ostatniego kwartału, lecz nie przekraczającego 130% tegoż wynagrodzenia – są niezgodne z art. 2 i 32 Konstytucji20.
W sprawie będącej przedmiotem wniosku do Trybunału problem21 sprowadzał się do oceny konstytucyjności zróżnicowania sytuacji prawnej emerytów i rencistów policyjnych, uzyskujących przychody z pracy zarobkowej w przedziale odpowiednio 70%-130% średniego wynagrodzenia oraz powyżej 130% tegoż wynagrodzenia, w sposób niekorzystny dla tej pierwszej grupy. Świadczenia przysługujące drugiej grupie osób zawsze są zmniejszane o kwotę nie wyższą niż 25% ich wysokości, natomiast znajdującym się w pierwszej grupie – o kwotę przekroczenia niższej granicy (70%), nie więcej niż o kwotę maksymalnego zmniejszenia, ale bez odniesienia do rzeczywistej wysokości świadczenia, co prowadzić może do sytuacji, w której kwota zmniejszenia emerytury lub renty jest większa niż 25% pobieranego świadczenia. Kwestionowane przepisy stawiają zatem w lepszej sytuacji osoby, które osiągają wyższy przychód, a gorzej traktują osoby o niższych przychodach, gdzie zmniejszenie świadczenia może nastąpić o kwotę wyższą niż wtedy, gdy emeryt lub rencista osiągałby przychody wyższe. Pominięcie w obecnym uregulowaniu zastrzeżenia, iż kwota maksymalnego zmniejszenia nie może przekraczać 25% świadczenia prowadzi do gorszego traktowania osób, które pobierają dość niskie emerytury lub renty i osiągają dodatkowe dochody w wysokości poniżej 130% średniego wynagrodzenia, co jest niezgodne zarówno z zasadą równości, jak i sprawiedliwości społecznej.
W uzasadnieniu cytowanego orzeczenia Trybunał nawiązał do specyfiki służby funkcjonariuszy oraz reguł nabywania przez nich świadczeń emerytalno-rentowych, przedstawił też ewolucję unormowań prawnych dotyczących zasad łączenia przychodów z pracy zarobkowej z pobieraniem emerytury lub renty wojskowej lub policyjnej. Unormowania te zawsze odbiegały od zasad obowiązujących w systemie ogólnym, gdyż w takim przypadku prawo do świadczeń nie było zawieszane, lecz jedynie ograniczane o określoną część świadczenia. Powołując się na ustalone w orzecznictwie konstytucyjnym stanowisko Trybunał przypomniał, iż zasada równości nie wyklucza możliwości uznania za zgodne z Konstytucją odmiennego traktowania podmiotów podobnych. Wszelkie odstępstwa od nakazu równego traktowania muszą jednak zawsze znajdować podstawę w przekonujących argumentach, a więc pozostawać w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których jest zawarta kontrolowana norma; mieć charakter proporcjonalny oraz pozostawać w związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych, np. z konstytucyjną zasadą sprawiedliwości społecznej.
W opinii Trybunału zakwestionowana regulacja, wprowadzająca zróżnicowanie sytuacji prawnej podmiotów podobnych – legitymujących się tą samą cechą istotną w postaci pobierania świadczeń emerytalno-rentowych z systemu zaopatrzenia emerytalnego oraz osiągania dodatkowych przychodów z tytułu pracy zarobkowej – nie spełnia wskazanych wyżej przesłanek. Wprowadzone zróżnicowanie nie jest relewantne, racjonalnie uzasadnione ani proporcjonalne. Ponadto pozostaje ono w sprzeczności z elementarnymi wymaganiami wynikającymi z zasady sprawiedliwości społecznej. Jego skutkiem jest bowiem bardziej rygorystyczne i niekorzystne traktowanie podmiotów znajdujących się w gorszej sytuacji finansowej, tzn. uzyskujących świadczenia emerytalno-rentowe oraz dodatkowe przychody na niższym poziomie. W razie osiągania przez emeryta lub rencistę policyjnego dodatkowych przychodów na poziomie przekraczającym 130% średniego wynagrodzenia, wysokość kwoty, o którą jest zmniejszane świadczenie wyznacza określona stopa procentowa (wynosząca 25%) odnosząca się do wysokości świadczenia. Z uwagi na zróżnicowanie wysokości świadczeń, w każdym przypadku może to być zatem inna kwota; brak bowiem jakiegokolwiek minimalnego i wspólnego dla wszystkich świadczeniobiorców poziomu zmniejszania świadczeń. Natomiast w razie osiągania przychodów w przedziale od 70% do 130% przeciętnego wynagrodzenia wysokość zmniejszenia świadczenia determinuje wyłącznie jednakowa dla wszystkich świadczeniobiorców kwota zrelatywizowana do wysokości tzw. kwoty bazowej; brak jest zaś jakiegokolwiek odniesienia do wysokości pobieranego świadczenia. W rezultacie w przypadku świadczeń o niewielkiej wysokości i w razie osiągania niższych przychodów, lokujących się w przedziale 70%-130% przeciętnego wynagrodzenia kwota zmniejszenia świadczenia może być większa niż w razie osiągania przychodów powyżej 130% tegoż wynagrodzenia. Stanowi to niedopuszczalne – zdaniem Trybunału – naruszenie zasady równości wobec prawa i zasady sprawiedliwości społecznej.
Mimo objęcia zakresem reformy z 1999 r. części zawodowych wojskowych oraz funkcjonariuszy Policji i innych służb, już 1 października 2003 r. powrócono do modelu obowiązującego przed 1 stycznia 1999 r., obejmując ponownie zaopatrzeniowym systemem emerytalnym wszystkich funkcjonariuszy, bez względu na moment wstąpienia do służby22. Oznacza to, iż z tą datą służby mundurowe zostały wyłączone spod działania powszechnego systemu ubezpieczeń społecznych. W wyniku wprowadzenia omawianych zmian, do ustawy emerytalnej został wprowadzony art. 173 ust.1a, zgodnie z którym kapitał początkowy ustala się także dla zwolnionych ze służby zawodowych wojskowych i funkcjonariuszy policji urodzonych po 31 grudnia 1948 r., jeżeli przed 1 stycznia 1999 r. pozostawali oni w służbie i nie mają ustalonego prawa do świadczeń określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym tych osób. Przepis ten ma charakter wyjątkowy, ponieważ zezwala na ustalenie kapitału początkowego osobom, które nie podlegają powszechnemu systemowi ubezpieczeń społecznych. Jednocześnie z przepisu tego wynika, iż kapitału początkowego nie ustala się tym zawodowym wojskowym i funkcjonariuszom policji, którzy mają już ustalone prawo do emerytury według zasad określonych w ustawach regulujących ich zaopatrzenie emerytalne.
W wyroku z dnia 12 lutego 2008 r. (SK 82/06) Trybunał uznał, iż wspomniany przepis art. 173 ust. 1a ustawy emerytalnej jest zgodny z Konstytucją23. Orzeczenie to zapadło na skutek wniesienia skargi konstytucyjnej, w której skarżący kwestionował odmowę wyliczenia mu kapitału początkowego, mimo podjęcia zatrudnienia po zwolnieniu ze służby, a w konsekwencji przyznania mu w przyszłości emerytury (na zasadach ogólnych) odpowiadającej rozmiarom zasług wyznaczonych przez długość okresu aktywności zawodowej i wysokość dochodów uzyskiwanych w ramach tej aktywności. Podstawą odmowy ustalenia kapitału początkowego był fakt, iż skarżący uzyskał prawo do emerytury mundurowej z tytułu służby przed 1 stycznia 1999 r. i przed tą datą został zwolniony ze służby. W takim przypadku okres zatrudnienia cywilnego, przypadającego przed wspomnianą datą, może skutkować tylko doliczeniem tego okresu do wysługi emerytalnej przewidzianej w przepisach dotyczących zaopatrzenia emerytalnego służb mundurowych. Zdaniem skarżącego kwestionowana regulacja odbiera byłym żołnierzom możliwość wyboru świadczenia korzystniejszego (a tym samym skorzystania z wypracowanego kapitału), w sytuacji gdy metoda oszczędzania na własną emeryturę jest w obecnym systemie zabezpieczenia społecznego jego główną podstawą.
W uzasadnieniu cytowanego orzeczenia Trybunał stwierdził, iż w kontekście zmian systemu zaopatrzenia emerytalnego służb mundurowych, dokonanych w 2003 r., art. 173 ust. 1a ustawy emerytalnej ma charakter przepisu przejściowego, który ma ułatwić pełne wyodrębnienie systemu ubezpieczeniowego i zaopatrzeniowego. Trybunał podkreślił, iż utrzymanie odrębnego systemu zabezpieczenia społecznego służb mundurowych wynika z rodzaju pracy (służby) wykonywanej przez te osoby i jest dla nich korzystne z uwagi na warunki nabycia świadczeń, ich wysokość oraz brak związania uprawnień z wymogiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne przez osoby zainteresowane.
Trybunał nie podzielił argumentacji skarżącego, iż kwestionowany przepis narusza konstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego. Odmowa ustalenia kapitału początkowego dotyczy bowiem osób, które mają już ustalone prawo do świadczeń na innej podstawie, czyli osób, wobec których zostało już zrealizowane wspomniane prawo. Prawo do zabezpieczenia społecznego, zgodnie z art. 67 Konstytucji, jest gwarancją dla obywateli, że po osiągnięciu wieku emerytalnego nie pozostaną oni bez środków do życia, nie oznacza natomiast obowiązku maksymalnej rozbudowy systemu świadczeń, jak również nie jest ono równoznaczne z tym, że każdy obywatel uzyskuje wraz z osiągnięciem tego wieku automatycznie prawo do świadczeń finansowanych przez odpowiednie władze publiczne. Przy kształtowaniu zakresu prawa do zabezpieczenia społecznego ustawodawca musi uwzględnić, wynikający z zasady sprawiedliwości społecznej, postulat zachowania słusznych proporcji pomiędzy wielkością emerytury a rozmiarami „zasługi”, jednakże – jak już wspomniano w uzasadnieniach wcześniej analizowanych orzeczeń – w polskim systemie ubezpieczenia społecznego (z przyczyn tam wskazanych) zasada wzajemności składki i prawa do świadczenia nigdy nie była pojmowana w sposób absolutny. Nie zawsze więc – z konstytucyjnego punktu widzenia – jako nieprawidłowość należy traktować brak prostej zależności między prawem do świadczeń i ich wysokością a okresem opłacania i rozmiarem składki.
Trybunał Konstytucyjny nie podzielił także stanowiska skarżącego, iż kwestionowany przepis narusza konstytucyjną zasadę równości. Trybunał przypomniał, iż przy kształtowaniu zakresu prawa do zabezpieczenia społecznego ustawodawca związany jest wynikającym z zasady równości nakazem jednakowego traktowania świadczeniobiorców charakteryzujących się jednakową cechą istotną. Osoby, które są pracownikami cywilnymi i osoby, które pracowały na podstawie umowy o pracę, a wcześniej były żołnierzami zawodowymi i uzyskały prawo do emerytury, nie należą jednak do tej samej grupy podmiotów. Skarżący ma ustalone prawo do świadczenia emerytalnego, jego sytuacja jest zatem inna niż podmiotów, które tego prawa jeszcze nie nabyły. Z uwagi na brak wspólnej cechy relewantnej, nie można więc analizować ich sytuacji jako podobnej z punktu widzenia zasady równości. Przede wszystkim podmioty te podlegają odrębnym reżimom zabezpieczenia społecznego, w których w odmienny sposób dochodzi do ustalenia prawa do emerytury oraz świadczenie to jest finansowane z budżetu państwa. Praca tych osób na podstawie umowy o pracę i opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne może skutkować zwiększeniem świadczenia na podstawie art. 14 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych.
5. Zakończenie Przeprowadzona analiza orzeczeń, w których Trybunał Konstytucyjny oceniał zgodność z Konstytucją (art. 2, 32 i 67) niektórych przepisów ustawy emerytalnej wskazuje, iż Trybunał – generalnie rzecz ujmując – zajmował w nich stanowisko akceptujące i sprzyjające wprowadzonej w 1999 r. reformie systemu emerytalnego. W jego ocenie reforma ta znajduje oparcie w wartościach i normach konstytucyjnych, ma bowiem na celu urzeczywistnienie prawa obywateli do zabezpieczenia społecznego w obecnych i przyszłych warunkach demograficznych i gospodarczych. W konsekwencji w podjętych orzeczeniach Trybunał uznawał, iż kwestionowane przepisy ustawy emerytalnej na ogół nie naruszają – w kontekście wprowadzanych zmian – konstytucyjnych zasad ochrony praw nabytych, równości i sprawiedliwości społecznej oraz prawa do zabezpieczenia społecznego.
Przejawem wspomnianej postawy Trybunału Konstytucyjnego są zwłaszcza następujące poglądy, prezentowane w uzasadnieniach analizowanych orzeczeń, stanowiące przy tym wyraz utrwalonej linii orzeczniczej tego organu.
Po pierwsze – Trybunał mocno akcentował, iż stanowienie prawa realizującegokonstytucyjne prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 67 Konstytucji) należy do parlamentu, a ocena jego merytorycznej celowości i trafności nie należy do zakresu kompetencji Trybunału. Jego zadaniem jest natomiast wyłącznie kontrola zaskarżonych aktów normatywnych z punktu widzenia ich zgodności z Konstytucją, przy założeniu racjonalnego działania ustawodawcy oraz domniemania zgodności ustaw z Konstytucją oraz interwencja jedynie w tych przypadkach, gdy ustawodawca w swej działalności regulacyjnej naruszył w sposób ewidentny zasady demokratycznego państwa prawa oraz inne zasady konstytucyjne.
Po drugie – w podjętych orzeczeniach Trybunał uznawał, iż zwłaszcza w przypadku gruntownych i kompleksowych reform ustawodawca ma prawo modyfikowania, także na niekorzyść uprawnionych, uprawnień słusznie nabytych. W ujęciu Trybunału zasada ochrony praw nabytych nie ma bowiemcharakteru absolutnego i w pewnych przypadkach dopuszczone jest także stanowienie przepisów mniej korzystnych dla jednostki, jednakże pod określonymi warunkami.
Po trzecie – Trybunał uznawał, iż przy zasadniczej reformie systemu ubezpieczeń społecznych modyfikację dotychczasowych zróżnicowanych uprawnień może uzasadniać także respektowanie konstytucyjnej zasady równości. Zróżnicowanie sytuacji podmiotów podobnych można uznać za konstytucyjne tylko wtedy, gdy zostanie wykazane, iż jest ono uzasadnione, tzn. oparte na uznanych, racjonalnych kryteriach, ocenianych także z punktu widzenia innych wartości i zasad konstytucyjnych (np. zasad sprawiedliwości społecznej), a waga interesów, którym ono służy, pozostaje w odpowiedniej proporcji do wagi interesów przez nie naruszonych.
Po czwarte – gdy chodzi o konstytucyjne zasady sprawiedliwości społecznej, to wykładnia ogólnego nakazu urzeczywistniania tych zasad musi uwzględniać także dopuszczony szeroki zakres swobody, pozostawiony ustawodawcy przy określaniu praw socjalnych. Zakresu tej swobody nie przekraczają – zdaniem Trybunału – wprowadzone w ramach reformy rozwiązaniaustawowe, polegające na stopniowej likwidacji istniejących odrębności w systemie emerytalno-rentowym, w tym dotyczące podwyższania i ujednolicania wieku emerytalnego.
Po piąte – w ujęciu Trybunału ustawowa realizacja konstytucyjnego prawa do zabezpieczenia społecznego nie może nigdy naruszać istoty tego prawa, określającego jego tożsamość. Uchwalone ustawy muszą zatem gwarantować świadczenia odpowiadające co najmniej minimum określonemu jako zabezpieczenie podstawowych potrzeb; ustawodawca nie ma natomiast obowiązku maksymalnej rozbudowy systemu świadczeń.
Przypisy: 1 T.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm., zwana dalej ustawą emerytalną.2 Orzeczenie z uzasadnieniem opublikowane w OTK-A 2007 nr 9, poz. 107. Szerzej na ten temat: J. Sobczak, Koniec z dyskryminacją mężczyzn w prawie emerytalnym – wpływ wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 23 października 2007 r. na orzeczenia sądowe, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2008 r. nr 2, s. 25-31.3 Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 267).4 Wyrok z uzasadnieniem opublikowany w OTK ZU 2006 nr 4(A), poz. 46.5 Sprawa w Trybunale Konstytucyjnym została zarejestrowana pod sygnaturą K 63/07. 6 Chodzi o wniosek Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” (sygn. K 5/09) oraz wniosek grupy posłów na Sejm RP (sygn. K 17/09).7 Wyrok z uzasadnieniem opublikowany w OTK ZU 1999 nr 5, poz. 100.8 Termin ten został ostatecznie przesunięty na 31 grudnia 2008 r. Z uwagi na powyższe, rozwiązanie to dotyczyło praktycznie kobiet urodzonych w latach 1949-1953.9 Emerytury te zostały wprowadzone ustawą z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. nr 237, poz. 1656), z mocą obowiązującą od 1 stycznia 2009 r.10 Wyrok z uzasadnieniem opublikowany w OTK ZU 2000 nr 1, poz. 1.11 Wyrok z uzasadnieniem opublikowany w OTK ZU 2000 nr 6, poz. 185.12 Wyrok z uzasadnieniem opublikowany w OTK-A 2005 nr 9, poz. 102.13 Por. ustawę z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 104 poz. 450), zwana dalej ustawą rewaloryzacyjną.14 Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2007 r. nr 11, poz. 74 ze zm.), zwana dalej ustawą systemową.15 Orzeczenie z uzasadnieniem opublikowane w OTK-A 2008 nr 3, poz. 40.16 Orzeczenie z uzasadnieniem opublikowane w OTK-A 2006 nr 11, poz. 170.17 Por. ustawę z dnia 10 października 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 66 ze zm.) oraz ustawę z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej oraz Służby Więziennej (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 67 ze zm.).18 Orzeczenie z uzasadnieniem opublikowane w OTK 1999 nr 7, poz. 165.19 Opublikowane z uzasadnieniem w OTK 2000 nr 2, poz. 65. Nowelizowa20 Orzeczenie z uzasadnieniem opublikowane w OTK-A 2008 nr 3, poz. 43. 21 Problem ten dotyczy odpowiednio także emerytów i rencistów wojskowych, ale nie był on – z uwagi na zakres zaskarżenia – przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego.22 Dokonano tego ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeńspołecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 166, poz. 1609).23 Wyrok z uzasadnieniem opublikowany w OTK-A 2008 nr 1, poz. 3.